Халықаралық әуе құқығының негізгі қағидаттары 4 часть

Бүгінгі таңда Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясы «Біріккен Ұлттар Ұйымының негізгі мақсаттарының бірі - бейбіт нығайту мен соғыстың алдын алуы екенін ескертеді».

Халықаралық құқық комиссиясының халықаралық қауымдастығының негізделген негізгі сілтемесі мемлекеттің болуы, яғни олардың ынтымақтастығы.

Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысы ынтымақтастық қағидасын қабылданғаннан кейін көптеген халқаралық ұйымның халқаралық келісім шарттың, көптеген резалюция мол декларациялар жарығында тіркелді.

Кейбір халықаралық мектебінің өкілдері мемлекеттің ынтымақтастық міндеті құқықтық емес, декларотивті сипат алады деп санайды. Мұндай тұжырымдар шындығында сәйкес келмейді. Әрине ынтымақтастық мемлекеттік биліктің ерікті актісі рет кезінде болғаны рас, бірақ халықаралық қарым – қатынастың даму талабына сәйкес ерікті актіден құқықтық міндеттерге айналды.

Жарғы ынтымақтастық қағидалардын қабылдағаннан кейін, ол басқа қағидалар қатарында өз орнын алды. Қазіргі құқықтық сәйкес сақталуға міндетті. Сонымен Жарғыға сәйкес мемлекеттер халықаралық ынтымақтастықты халықаралық экономикалық, әлеуметтік, мәдени және гуманитарлық сипатты мәселелерді шешуде қолданылуы, сонымен қатар бейбітшілік және қауіпсіздігін сақтау маңыздылығының нәтижесі ұжымдық шара қолдануға міндетті. Әрине ынтымақтастық нақты нысаны мен көлемі мемлекеттің материалды ресурыс қажеттілігінің ішкі заңнамаға және өзіне қабылдайтын халықаралық міндетке байланысты.

Барлық мемлекеттің бір – бірімен ынтымақтастық міндеті, мемлекеттің Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарығын және халықаралық құқық нормаларын әділетті сақтауын болжайды. Егер қандай бір мемлекет жалпыға танылған қағидалардан және халықаралық құқық нормаларынан шығатын міндетін елемесе өзінің ынтымақтастық негізін үзеді.

Халықаралық құқығымен бекітілген ынтымақтастық жалпы қағидасы ғарыш кеңістігін зерттеу мен игерудегі мемлекеттік аралық қарым – қатынасқа толығымен қолданады. 1967 жылы ғарыш туралы келісім шартта мемлекеттің ғарыштағы халықаралық ынтымақтастықты әр жақты дамуына және бұл келісім шарттың көптеген баптарында ғарыш кеңістігін зерттеу мен игерудің мемлекеттік ынтымақтастықтығын халықаралық ғарыш құқығының негізгі қағидаларына жетілдіруге негіз береді.

Сонымен 1967 жылы ғарыш туралы келісім шартта мемлекеттің ынтымақтастықтығының қағидасы халықаралық ғарыш құқығының негізгі бастамасы ретінде жалпы қағидалардың бірі ретінде бекітті. 1967 жылы ғарыш туралы келісім шарттың бір қатар ережелері ынтымақтастықтығының қағидасынан шығып, оны құрайды. Мысалы: ғарыш қызыметін жүзеге асыру кезінде барлық басқа мемлекеттің сәйкес мүддесін ескеру міндеті. Басқа мемлекеттер қызыметіне зиянды кедергі келтірумен, басқа мемлекеттің ғарышкерлеріне мүмкіндігінше көмек көрсету, барлық кеңістігінде өз құқықтық нәтижесі, сипаты, орны, жүріс – тұрысы барлық елдерді хабардар ету.

Халықаралық ғарыш құқығы ынтымақтастық қағиданың негізгі мазмұны ғарыш кеңістігін игеру кезіндегі мемлекеттің бір – бірімен ынтымақтастық міндеті. Яғни тарихты зерттеу мен игерудегі бірлескен жұмыстарды өткізуге жағдай жасау және үлес қосу міндеті.

Ғарыш кеңістігін зерттеу мен игерудегі мемлекеттің ынтымақтастық дамытуының жетінші ролі Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясына тиісті. Ол ғарыш қызыметін құқығының уақыт тәртібінде маңызды жетістіктерге жетті және оны халықаралық ғарыш құқық қорын жасау аумағында халықаралық ынтымақтастық орталығы деп санайды.

Халықаралық міндетті әділетті орындау қағидасы. Халықаралық міндетті әділетті орындау қағидасы халықаралық құқық әдет ретінде мемлекеттің алғашқы даму сатысында пайда болды. Қазіргі кезде көптеген екі жақты және көп жақты халықаралық келісіміндекөрініс табады.

Қағиданың мазмұны халықаралық құқық нәтижелі өсуінің қажеттілігінде дамыды. Қағиданың әлеуметтік саяси негізі, халықаралық құқық сияқты мемлекеттердің мүдделерін қамтамасыз ету үшін және адамзат тіршілігіне қажетті бола бастады. Аталған қағида субъективті жалпыға танылған мінез – құлық нормасы ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғыда бекітілген. Оның преамбуласы Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшесінің шешімін көрсетеді. Халықаралық құқық қайнар көздерінен және басқа келісім шарттардан шығатын міндеттерге құрмет және әділеттілік ұстануға жағдай жасау. Жарғының 2б. 2т сәйкес Біріккен Ұлттар Ұйымының барлық мүшелері осы Жарғы бойынша өзіне қабылдаған міндеттемелерді әділетті орындау арқылы (құқықтар мен артықшылығын қамтамасыз ету) ұйым мүшелерінің құрамына жататын құқықтар мен артықшылығын қамтамасыз ету.

Жарғы міндеттердің кемшілігі міндеттер дан және халықаралық құқық нормаларынан шығады. Одан кейін келісім шар бойынша міндеттемелер. Осы қағидалар мен нормаларға сәйкес әрекет етеді. Жобаның алдыңғы қатарына жарғы бойынша міндеттемелер және жалпыға танылған нормаларды жою. 1970 жылы қағида туралы декларациясын халықаралық құқық жалпылығын әмбебап сипатын көрсетеді. Сонымен қатар жалпы халықаралық құқық жалпыға танылған қағидалар мен нормалардан тұратын орталық жағдайы.

Халықаралық құқықтың дамуы қарастырылатын қағиданың әмбебап сипатын растайды. 1986 жылы халықаралықтың құқығы туралы Вена Конвенциясына сәйкес әрбір әрекеттері келісім шарт олардың қатысушыларына міндетті және қажет. Сонымен қатар қатысушы келісім шартты орындамағанына ақтау ретінде ішкі құқыққа сілтеме жасай алмайды.

Қарастырылып отырған қағиданың қызмет ету жүйесі соңғы жылдары кеңейіп, халқаралық құқық құжаттарының қалыптасуында көрініс тапты. 1970 жылы халқаралық құқық қағидалары туралы декаларациясына сәйкес әрбір мемлекет өзіне Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысы бойынша қабылдаған міндеттерін адал орындауы тиіс. Олар жалпыға танымал нормалар мен халқаралық құқықтық қағидаларынан, сонымен қатар халқаралық келісім – шарттан шығатын міндеттемелер, жалпыға танылған қағида мен халықаралық құқықтық нормаларына сәйкес әрекет етеді.

Халықаралық міндеттерді адал орындау қағидасы тек келісім – шартқа қолданады. Бұл қарастырылып отырған қағида тек ерікті, теңдік негізінде жасасқан халықаралық келісім – шарттарға қолданады. Кез – келген тең құқылы емес халқаралық келісім – шарт мемлекеттердің суверинитетін және Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғыларын бұзады. Себебі Біріккен Ұлттар Ұйымы оның барлық мүшелерінің суверенді теңдік қағидасына негізделіп, өздеріне ұлт арасында достық қарым – қатынасты тең құқылы қағидасына негізделе отырып дамуына міндеттер қабылдаған.

Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысына қайшы келетін кез келген келісім – шарт жарамсыз екені жалпыға белгілі. Ешбір мемлекет бұндай келісім – шартқа сілтеме жасай алмайды және оның артықшылықтарын қолдана алмайды. Бұндай ереже Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысы 103 бабына сәйкес. Сонымен қатар халықаралық келісім – шарт туралы вена конвенциясының 53 бабында айқындалғандай, кез келген келісім – шарт халықаралық құқықтың имеративті нормаларына қайшы келе алмайды.

Қарастырылып жатқан қағида РФ заңнамасымен бекітілгенін атап айтқан жөн. 1995 жылы 16 маусымның «РФ халқаралық келісім – шарттары туралы» РФ заңдамасында былай айтылған «РФ нормаларды және жай нормаларды бұлжытпай орындауды талап етеді. Өзінің халықаралық құқықтарының негізін қалаушы қоғамда халқаралық құқықтың міндетін адал орындау қағидасына ұстануын дәлелдейді⁴⁷». Қарастырылдатын қағиданың элементі ретінде адалдық қағидасы осы нормалардың қоғамдық жүйесіне кіреді. Мән жайдың дұрыстығын мемлекеттің және халық ұжымының ықыласын адал білуге міндетті. Қолдануға жататын нормаларды адал таңдау нормалардың халқаралық құқықтың және нормаларға субектінің басқа міндеттемелеріне сәйкестік нормалар қамтамасыз ету. Құжатты асыра пайдалануды болдырмауға міндетті.

Қолдануға жататын нормаларды адал таңдау⁴⁸. Адал орындау басқа мемлекеттің нормаларды бұзуына себептес болуын білдіреді⁴⁹. Міндетті адал орындау өзара түсіністікке негізделген. Норманны бұзушы Адам шығатын құқықты қолдауға талап білдірмеу керек. Нормадан шығатын құқықтарды қолдану мүмкіндігінен айыру реперасиалдық негізгі түрі болып келетіндігін еске түсіргеніміз жөн.

Қарастырылатын қағиданың мазмұны едәуір шамада басқа негізгі қағидалардың өзара байланыстығымен анықталады. Соңғысы міндеттің орындалу процессінің тән сипатын анықтайды. Адамның қағидасы күшпен қорқыту және оны қолдану қауіпсіз өту керек. Даулар бейбітшілік жолмен шешіледі. Нормаларды қолдану ынтымақтастық жолмен суверенді теңдік негізінде жасалады. Жауапкершілік қағидасына байланысты міндеттерді орындамау жауапкершілікке жөн соғады. Келісім – шарт мемлекеттерге бір қатар міндеттер қояды.

· Ғарыштық ғылым зерттеулерде халыққа ынтымақтастыққа көмектесу.

· Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысын қоса ғарышты зерттеу мен шеру қағидасын халыққа құқықа сәйкес жариялау және халыққа бейбітшілік және қауіпсіздікті қолдану ықыласы, халыққа ынтымақты және өзара түсінушілікті дамыту.

· Апат жағдайында және қалуға мәжбүр болған жағдайда басына мемлекеттің ғарышкерлеріне көмек көрсетіп (жіберуші мемлекеттің тыс кез – келген жерде), тез арада оларды ұшырған мемлекетке қайтару.

· Өмірге және ғарышкерлер декаларациясына қауіп төндіретін ғарыш құбылысын туралы жедел басқа мемлекеттерді және Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Хатшысын хабарландыру.

· Өзінің өкмет органының және өкіметтік емес зерттеу ғарыштағы қызметке халыққа жаңалықтың болуы.

· Ғарыш обектілері келтірген зиянға халыққа жауапты болу.

· Жіберген мемлекеттің сұрауы бойынша ғарыш обектілерін қайтару. Жіберген мемлекеттен тыс жерде табылған ғарыш обектілерін қайтару.

· Ғарышты зерттеу кезінде басқа мемлекеттердің мүдделерін ескеру.

· Ғарышты зиянды ластауға және жер айналасының қолайсыз өзгеруіне шара қолдану.

· Зиянды салдары болуы мүмкін. Сынақты өткізу алдында халыққа кеңес өткізу.

· Басқа мемлекеттің ғарыш обектісінің ұшуын бақылауы мүмкіндігі туралы сұранысын негізде қарастырып (яғни бақылау станция орналастыру)

· Мүмкін болғанша практикалық орындау дәрежесінде Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Хатшысын қоғамды халқаралық ғылым қауымдастығын өзінің ғарыш қызметінің нәтижесі сипаты орыны туралы хабарландыру.

· Өзара келісу кезінде басқа мемлекеттің ғарышкерлеріне барлық станцияларын қондырғыларын және аспан денелеріндегі ғарышкерлерін ашу.

· Келісім – шарт тиым салады.

· Ғарыш кеңістігіне және аспан денелеріне суверениттер жариялауға және оны ұлттық иеленуге.

· Орбитаға шығару (ғарышта орнату) аспан денелерінде кез – келген ядролық қаруы бар және басқа көпшілікті жою қару түрлері бар объектілерді орнатуға.

· Айды және басқа денелерді бейбітшілік емес мақсатта қолдану.

· Табылу орнына қарамастан басқа мемлекеттің ғарыш объектісін иелену.

Келісім – шарттан шығатын құқық мемелекет міндетін ғарыш объектісін жіберетін мемлекеттерге сонымен қатар басқа мемлекеттерге таралады.

Халықаралық құқықтық жауапкершілік қағидасы. Халықаралық ұйымдардың жауапкершілігі олардың халықаралық құқық пайдалы көздер келісім – шарттар шығатын халықаралық міндеттерді бұзу нәтижесінде пайда болады. Халықаралық ұйымның жауапкершілігі туралы сұрақ бірнеше халықаралық келісім – шартта көрініс тапты. Халықаралық ұйымның жауапкершілігі ғарыш кеңістігін игерумен зерттеу келісім – шартында ғарыш қызметін жүзеге асыру, бұл қызметпен келтірілген зиянға жауаптылық орнатылады. (1967 жылы ғарыш кеңістігін, айды және басқа аспан денелерін зерттеумен игерудегі мемлекеттердің қызмет қағидасы туралы келісім – шарт; 1972 жылы ғарыш объектісімен келтірілген зиянға халықаралық жауаптылық туралы Конвенция).

Халықаралық құқық жауаптылығы - қиын, әрқилы құбылыс. Алдымен олар халықаралық құқық қағидасы (бірақ Біріккен Ұлттар Ұйымы Жарғысымен бекітілген) оған сәйкес құқыққа қарсы әрекетке кінәлі субъекті халықаралық құқық бойынша жауапкершілікке тартылады. Және басқа халықаралық құқық субъект келтірілген зиянды жоюға міндетті. Біріккен Ұлттар Ұйымы халықаралық құқық комиссиясы жауаптылық - бұл көптеген жағдайға мемлекеттің және сот тәжірбиесімен заңды әдебиеттерде неғұрлым бекітілген қағидалардың бірі болып келеді деп айтты.

Жауаптылық халықаралық құқыққа қарсы әрекеттен туады. Оның элементтері:

· Субъективті элементі - субъектінің кінәсінің болуы (сол немесе басқа тұлғаның емес, тұтас мемлекеттің)

· Объективті элементі – субъектінің өзінің халықаралық құқықтық міндетін бұзуы.

Жауаптылық қағидасының мақсаты келесіден тұрады:

· Құқық бұзуышыны ұстау.

· Құқық бұзушы өз міндетін тиісті орындауын қадағалау.

· Жәбірленушіге оған келтірлген моральды және материалды зиян үшін компенсация төлеу.

· Екі жақтың мінез-құлқына олардың өз міндеттерін адал орындау мақсатында ықпал ету.

Жауаптылықтың өзі мемлекетте болып келеді. Ол тек қана өзінің органдары мен лауазымды тұлғаларының әрекеттеріне ғана емес, сонымен қатар оның юрисдикциясындағы заңды және жеке тұлғалардың әрекетіне жауапты болып келеді. Мемлекеттің барлық органдары халықаралық құқық нормаларының жүзеге асырылуын қамтамасыз етуі мемлекеттің жалпыға танымал міндеті.

Белгілі себептермен халықаралық ғарыш құқықғы ғарыш қызметінің жауапкершілігіне ерекше көңіл бөледі. 1967 жылғы ғарыш туралы келісім шарт халықаралық ғарыш құқығы нормаларының бұзылуына мемлекетер жауапты деген жалпы ереже орнатты. Яғни ғарыш қызметін жүзеге асырушы үкметтік органдар немесе үкметтік емес органдар болсада мемлекет жауапты тұлға болады. Ол бұл саладағы қызметтің халықаралық құқыққа сәйкес болуын қамтамасыз етуі тиіс. Ғарышта халықаралық ұймдар қызмет атқарған жағдайдада ұйымның өзі де оған қатысушы мемлекеттерде жауапты болады.

Ғарыш обьектілерімен келтірілген залал туралы мәселелерге 1972 жылғы ғарыш объектілерімен кетірілген залалға халықаралық жауаптылық туралы Конвенция арналған. Ол жіберуші мемлекеттің ғарыш обьектісімен жер бетіне немесе әуедегі кемеге келтірілген залаға абсалютты жауаптылық тағайындады¹. Яғни мемлекет өзінің кінәлілігінен қарамастан келтірілген

зиянға жауапты болады. Бұл Конвецияның ерекшелігі залал келген жақтың ұлттық соттқа немесе тікелей сол мемлекетке талап қоюына мүмкіндік береді. Осы негізде 1978 жылы Канада СССР-ға совет жер серігінің құлауынан оған келген зиянды өтеуіне талап қойды. Канада үкметі 1972 жылғы Конвенцияға ғана сілтемей, сонымен бірге абсалютты жауаптылық қағидасы қауіптілігі жоғары қызмет аумағында және ғарыш құқықғының жалпы қағидасы ретінде қарастырылады деп жариялады. Совет үкметі өтемақы төледі¹. Егер залал жер бетінде емес, ғарыш немесе әуе кеңістігінде бір мемлекеттің ғарыш обектісі баска мемлекеттің сондай обьектісіне зиян келтірсе бірінші мемлекет оның кінәсі болған жағдайда ғана жауапкершілікке тартылады. Жіберуге қатысқан барлық мемлекет ынтымақтастық жауапкершілікке ие болады..

Конвенция жіберуші мемлекеттің азаматтарына келген зиянға жауапкершілік, жіберуге қатысқан шет елдіктерге қатысты емес.

Жауапкершілік мәселесі зиян заңды және жеке тұлғамен келтірілген болсада мемлекет аралық деңгейде шешіледі. Залалды өтеу туралы талап дипломатиялық жолдармен беріледі, келісімге келмеген жағдайда талап қарау комиссиясына беріледі. Әрбір жақ бір мүше тағайындайды, олар үшіншіні таңдайды. Ғарыш қызметімен келтірілген зиянды өтеу жауаптылығы мәселесінің маңызы зор. Бұл қызмет қоршаған ортаға әсер етіп өмір мен меншіктің жоғалуына әкеп соғуы мүмкін.

Қоршаған ортаны қорғау қағидасы. Қоршаған ортаны халықаралық-құқықтық қорғау – осы құқық жүйесінің саласын және оның субъетулерінің қоршаған ортаға залалдың алдын алу, шектеу және жою қызметін құрайтын халықаралық құқық нормаларының және қағидаларының тұтастығы.

Қоршаған орта ұғымы адамның тіршілік жағдайларымен байланысты кең элементтер жүйесін қамтиды. Олар негізгі 3 объектіге бөлінеді.

1) Тірі объектілер ортасы;

2) Өлі объектілер ортасы;

3) Жасанды объектілер ортасы.

Экологиялық қауіпсіздік – бұл кұрделі бір-бірімен байланысты және бір-біріне тәуелді планетаның экологиялық құраушы жүйесі. Сонымен қатар олардың арасындағы табиғи балансты сақтау мен колдау.

Кез келген қызмет басқа мемлекеттерге ғана емес барлық халықаралық қауымдастыққа зиян келтірмеуі тиіс.

1979 жылғы Ай туралы келісім бойынша Ай және оның табиғи ресурстары адамзаттың жалпы мұрасы. Бұл келісімнің қатысушылары айдың табиғи ресурстарын пайдалану мүмкін болғанда халықаралық режим орнатуға міндеттелді.

Ғарыштағы мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың белсенді әрекеті ғарыш ортасына әсерін тигізеді. Бұл орайда соңғы жылдары ғарыш қоқысы мәселесі көп назар аудартады. Әр түрлі объектілердің жүмыс атқару нәтижесінде ғарышта көп керексіз заттар жиналады:

Ø түрлі қорғаныс қабықтары;

Ø түсіп қалған бояу қалдықтары

Біріншіден ондай заттар атмосфераның толық қабатына енгенше жер шарын жоғары ғарыш орбиталарында көп жылдар бойы айналады. Екіншіден ғарыштағы объектілерінің жылжыуының үлкен жылдамдығы ең кішкентай затты оққа айналдырады. Көптеген ғалымдардың пікірі бойынша ғарыш қоқысы ғарыш объектілеріне қауіп туғызады.

Халықаралық ғарыш құқығының салалық қағидаларының мәні. Халықаралық ғарыш құқығы жаңадан пайда болғанына қарамастан онда дәстүр ретінде қалыптасқан құқықтық қағидалар бар:

1) ғылыми зерттеулерге ғарыштың бостандығы;

2) ғарышты адамзат игілігіне пайдалану.

Бұл қағидалар ғарыш қызметінің тәжірибесі нәтижесінде пайда болды. Осы екі қағида ғарыш туралы келісім шартта келісі нормалары ретінде бекітілсе де, барлық халықаралық қатынс қатысушыларына міндетті болып келеді.

Жалпы ғылым мен техника саласындағы ынтымақтастық ғарыш кеңістігін бейбітшілік мақсатта игеру үшін зерттеу және пайдалану аясында жүргізілетін бірлескен жұмыстар мен шаралар, зерттеу нәтижелеімен ойырбас жасау, кейбір мәселелерді кеңесе отырып шешу шексіз мүмкіндіктерді үсынады.

Ғарышта адамзаттың игеруге ұмтылуы, ғарыш кеңістігін зерттеу мен пайдалану үрдісіне деген әлемдегі мемлекеттердің қызығушылықтарының деңгейі адамзатты ұлы мүмкіндіктерге бастайды. Ғарыш саласындағы өзара ыетымақтастыққа қол жеткізу мемлекеттер мен халықтар арасындағы достық қарым-қатынастардың және бірліктің, бірлескен әрекеттер мен іс-қимылдарды өркендетудің басты кепіліне айналады. Көп жағдайда халықаралық ғарыш құқығының салалық принциптері басқа да негізгі принциптер сияқты келісім-шарттарға негізделеді.

Көмек беру қағидасы.1967 жылғы келісім шартқа сәйкес ғарышкерлер «адамзаттың ғарыштағы елшісі» болып танылады. Заңгерлердің көпшілігі бұл нақты-заңгерлік емес, салтанатты-декларативті сипатқа ие, әрі ғарышкерді «әлем азаматы» деп санайтын ұлттық үстемдік статусты тағайындайтын алғышарт ретінде түсінуге болмайды деген пікірді ұстанады.

Ғарышкерлер мен ғарыштық жасанды нысандардың құқықтық мәртебесінің нақты сипаттамасы халықаралық келісім-шарттарда келтірілген.

Ғарышкерлерге кемелері істен шығып, әр түрлі зардаптарға ұшыраса, қауіпті жағдайларға душар болса, шет елдердің территориясына, ашық теңізде еріксіз немесе ойламаған жерден, алдан-ала жоспарламай қонуға мәжбүр болса, жәрдем беру туралы қағида қарастырылған. Осындай жағдайда ғарышкерлердің қауіпсіздігі қаматамасыз етіледі, ал сол мемлекеттің меншігіндегі ғарыш кемелері бірден өз еліне қайтарылады.