Халықаралық әуе құқығының негізгі қағидаттары 6 часть

18. Международное право: Учебник. /Отв. Ред. Ю.М. Колосов, В.Н.Кузнецов. –М.: Международные отношения, 1994.-608 с.

19. Бирюков П.Н. Международное право. Учебное пособие. –М.: Юристъ, 1998.-416с.

23 тақырып Халықаралық дауларды бейбіт шешу құралдары

Мақсаты: студенттерді халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешудің халықаралық құқықтың негізгі қағидасы ретіндегі маңызын ашу; халықаралық дауларды шешу тәсілдерін таңдап қолдана алуға дағдыландыру

Негізгі сұрақтар

1. Халықаралық даулардың түсінігі мен түрлері

2. Халықаралық дауларды шешудің бейбіт жолдары

3. Бейбіт құрал (амал-тәсілдер) мемлекеттер арасындағы дауларды және ала ауыздықты (келіспеушілікті, қайшылықтарды) шешудің бірден-бір құқықтық тәсілі

4. Тікелей келіссөздер, делдалдық (татуластырушылық ара ағайындық жарастырушылық), мейірбан-ізгі көмектер, қызмет көрсету.

5. Халықаралық татуластыру (келістіру, бітістіру) процедурасы

6. Халықаралық аралық соттар (арбитраж)

7. Халықаралық соттық процедура

8. Дауларды, талаптарды халықаралық ұйымдарда шешу

Халықаралық құқықтың нормаларына сәйкес барлық мемлекеттер өздерінің арасындағы туындаған қайшылықтарды (таластарды) әлемдегі бейбітшілік пен қауіпсіздікке қауіп тудырмау үшін бейбіт құралдармен және амал-тәсілдермен шешулері міндетті.

Халықаралық дау– таластарды, бейбіт құрадармен және амал-тәсілдермен шешу институты сала аралық институт болып табылады. Оның нормалары халықаралық қауіпсіздік құқығында, халықаралық ұйымдар құқығында, халықаралық құқықтың басқа да салаларында да бар.

Осы институттың негізгі қайнар көздері:

1. 1907ж. халықаралық қақтығыстарды бейбіт жолмен шешу туралы Конвенция

2. 1928ж. халықаралық дау-таластарды бейбіт шешу туралы Қайта қаралған Жалпы акт

3. БҰҰ Жарғысы;

4. Аймақтық ұйымдардың жарғылары;

5. 1970 ж. халықаралық құқықтың қағидалары туралы Декларация;

6. 1975 ж. СБСЕ Қорытынды актісі;

7. 1989 ж. Веналық кездесудің Қорытынды құжаты;

8. СБСЕ басқа да құжаттары;

9. халықаралық әдет –ғұрыптар.

Халықаралық қайшылықтардың 2 негізгі түрі бар :

1. Дау, талас;

2. Ситуация-жағдай;

Талас, дау-бұл халықаралық құқық субьектілерінің өз құқықтары мен мүдделеріне, халықаралық келісімшартқа түсінік беруге қатысты реттелмеген сұрақтар бойынша өзара талаптарының жиынтығы.

Ситуация- бұл субьектілердің арасындағы нақты дау пәнінен тыс байланыста егес, ала ауыздық, дұшпандық туғызатын субьективті сипаттағы жағдайлардың жиынтығы.

Сонымен, ситуация негізінде талас әлі жоқ, дегенмен оның туындауының алғы шарттары, жағдайлары бар; Ситуация – бұл потенциалды талас жағдайы.

БҰҰ Жарғысының 33 б сәйкес дау-таласқа қатысатын тараптар (жақтар), егерде бұл дау-таластың жалғасуы дүниежүзілік бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауға қауіп төндіретін болса, ең алдымен оны келіссөздер, татуластырушылық, келістіру, арбитраждық, соттық қарау (соттың істі қарауы), аймақтық органдарға бару немесе өз таңдауы бойынша өзге де бейбіт амал-тәсілдермен шешуге тырысулары қажет.

Тікелей келіссөздердің мәні- таласушы (дауласушы) тараптардың (жақтардың) өздеріне тікелей байланысты және олардың арасындағы келісімге қол жеткізуді белгілеу жолымен қайшылықтарды шешуді іздестіру.

Келіссөздер- бұл қайшылықтарды жоюдағы ең қолайлы, қарапайым және кең тараған құрал болып табылады.

Келіссөздердің классификациясы:

1) Талас, даулардың пәні бойынша (бейбітшілік, саяси, сауда және т.б)

2) Қатысушылардың саны бойынша (көпжақты және екі жақты)

3) Тараптардың өкілдерінің деңгейі бойынша (мемлекет аралық,үкімет аралық, ведомства аралық).

Келіссөздер ауызша және жазбаша да жүргізілуі мүмкін. Кеңесудің мақсаты- халықаралық дау таластардың туындауын алдын-ала ескерту.

Мейірбан көмектер- бұл өз ұйытқысы бойынша немесе таласқан мемлекеттердің сұрауы бойынша реттеу процесіне дау-таласқа қатысы жоқ тарап қатысатын дау-таласты шешу тәсілі.

Мейірбан көмек көрсетудің мақсаты- тараптар арасындағы байланыстарды белгілеу немесе қайта жаңарту.

Бұл кезде мейірбан көмек көрсететін тарап келіссөзге қатыспайды; оның міндеті-таласушы (дауласушы) тараптардың өзара байланысын жеңілдету.

Татуластыру кезінде мемлекеттер үшінші тұлғаны таңдауды (бұл мемлекет, халықаралық ұйымдардың өкілін), және бұл тұлға келіссөздерге дербес жеке қатысушы ретіндеде қатысады.

Татуластыру (мейірбан көмек сияқты) келіссөздерде үшінші мемлекеттің қатысуын білдіреді. Бірақ олардың арасындада айырмашылық бар:

1)-ден татуластырушылық барлық таласушы тараптарды келісім бойынша барады; ал мейірбан көмекті тек бір ғана дауласушы мемлекеттің келісім бойынша пайдаланады;

2)-ден татуластырушылық мақсаты байланыстарды жеңілдету ғана емес, сондай-ақ тараптардың бағыттарын келістіру: татуластырушы дау-таласты реттеу жобасын әзірлеуі тараптарға ұсынуы мүмкін.

Халықаралық табыстыру процедурасы. Ар-намысты, мемлекеттердің маңызды мүдделеріне кір келтірмейтін және ситуацияның нақты жағдайларын бағалаудағы қайшылықтардан туындайтын халықаралық дау-таластарда тараптар арнайы халықаралық орган -фактінің сұрақтарын анықтау үшін тергеу комиссиясын құруға құқылы.

Тергеу комиссиялары тараптар арасындағы ерекше келісім негізінде құрылады және онда мыналар анықталады: тергелетін фактілер, комиссия қызметінің тәртібі және мерзімі, оның өкілеттілігі, комиссияның келу орны, қарау тілі анықталады.

Комиссияның тергеуі жарыссөз тәртібінде жүргізіледі. Тараптар бгіленген мерзімде комиссияға фактілерді баяндайды, қажетті құжаттарды береді, міндетті түрде таңдалатын куәлар мен сарапшылардың тізімін береді.

Комиссия тараптардан қосымша материалдарды сұрауы мүмкін. Қарау кезінде куәлерді сұрайды және бұл туралы хаттама толтырады.

Тараптар барлық түсініктері (мәлімдемелерін) мен айғақтарын бергеннен кейін, барлық куәлар тыңдалып болғаннан кейін, тергеу аяқталды деп жарияланады, ал комиссия баяндама жасайды. Комиссияның баяндамасы фактіні анықтаумен шектеледі және соттың немесе арбитраждың шешімі сияқты күші болмайды. Тараптар комиссияның шешімін өз қалауы бойынша пайдалануға құқылы.

Келістіруші комиссия- халықаралық практикада кеңінен таралған.Олардың өкілеттілігі тергеу комиссияларына қарағанда кеңірек. Келістіруші комиссиялар, ереже бойынша, фактіні анықтаумен ғана шектелмей, сондай-ақ даулы сұрақтың мүмкін болатын шешімін ұсынады. Бірақта арбитраж және соттан айырмашылығы іс бойынша шешімді тараптар қабылдайды және бұл комиссияның қортындысымен байланысты болмайды.

1985ж. халықаралық дау-таластарды бейбіт шешу туралы актінің жағдайына сәйкес тұрақты келістіруші комиссия 5 мүшеден тұрады.

Комиссияның бір-бір мүшесін дауласушы тараптар тағайындайды, қалған үшеуін үшінші елдердің азаматтарынан сайланады. Мүшелерді таңдау қиынға соққан жағдайда оларды тағайындау БҰҰ Бас Ассамблеясының төрағасына, үшінші мемлекеттерге немесе жереби тастаумен шешілуі мүмкін.

Халықаралық арбитраж – бұл тараптардың келісімімен ұйымдастырылған жеке тұлғаның (арбитр) немесе тұлғалар топтарының (арбитрлардың) дауды қарауы. Бұл кезде қабылдаған шешімді тараптар міндетті түрде орындауы қажет.

Арбитраждың 2 түрі бар: ad hoc арбитражы және институттық арбитраж.

ad hoc арбитражы (арнайы арбитраж) –нақты дауларды қарау үшін тараптар құрады. Бұл жағдайда дау-таластар арбитраждың қарауына тараптардың арбитраждық келісімі негізінде беріледі. Келісімде мыналар көрсетіледі: арбитражды тағайындау тәртібі немесе нақты тұлғаларды арбитр ретінде тағайындау тәртібі, дау-таласты қарау процедурасы, қаралатын орны мен тілі, және басқа да сұрақтар.

Институттық арбитражды – тұрақты әрекет ететін арбитраждық орган жүзеге асырады. Мемлекеттер алдын-ала қандайда болмасын келісімшартқа түсінік беру сұрақтары бойынша туындаған барлық дау-таластарды немесе дау-таластардың нақты категориялары бойынша болашақта туындауы мүмкін қайшылықтарды арбитражға беруге міндеттенеді.

Қайшылықтарды (ала ауыздықты) арбитраж арқылы шешу соттық тәсілге көп ұқсайды, бірақ сот процедурасынан айырмашылығы арбитраж органының құрамы дауласушы тараптарға байланысты құрылады.

Аралық сотқа бару оның шешіміне адал ниетпен бағынуын міндеттейді. Соңғы уақыттарда халықаралық практикада қабылданатын Конвенцияларға дауларды арбитраждық қарау механизмін кіргізу тенденциясы дамып келеді.

1963 жылы Африкандық Бірлік Ұйымы Хартиясының 19б. Сәйкес АБҰ-да татуластыру, келістіру және арбитраж бойынша комиссия құрылған, құрамы және қызмет ету жағдайлары АБҰ мемлекеттері басшылары мен үкіметтерінің Конференциясын мақұлдаған жеке хаттамалармен анықталған.

1965 жылы мемлекеттер және басқа мемлекеттердің жеке және заңды тұлғалары арасындағы инвестициялық дауларды реттеу туралы Вашингтон Конвенциясының негізінде осы дауларды шешу бойынша орган- Инвестициялық дауларды реттеу бойынша Халықаралық Орталық құрылған және арбитраждық қарау процедурасы қарастырылған.

Халықаралық сот процедурасы.Халықаралық дауларды шешудің бір түрі болып сот процедурасы болып табылады. Тиісті сот органдары халықаралық ұйымдарда (универсалды (мысалы, БҰҰ Халықаралық Соты, сондай-ақ аймақтық сипатта, мысалы, ТМД Экономикалық Соты, Адам құқығы бойынша Америка аралық сот, ЕО Соты) келісімшарт негізінде құрылады.

Халықаралық соттың құрамы алдын-ала құрылады және тараптардың еркіне байланысты болмайды. Оның құзыреті құрылтай құжатта белгіленеді, сонымен қатар соттар өз регламенттерін қабылдайды. Сот шешімі тараптар үшін міндетті және шағымдалмайды.

Қаралатын дау-таластардың сипатына байланысты халықаралық соттар мыналарды шешетін соттарға бөлінеді:

1) мемлекет аралық дау –таластарды шешетін соттарға бөлінеді, мысалы, БҰҰ Халықаралық соты, ТМД экономикалық соты;

2) халықаралық дауларды, сонымен қатар мемлекеттерге және халықаралық ұйымдарға қарсы жеке және заңды тұлғалардың қозғаған істерін шешетін (адам құқығы бойынша Еуропалық Сот);

3) халықаралық ұйымдар шегіндегі еңбектік дау-таластарды шешетін сот (халықаралық еңбек ұйымының әкімшілік трибуналы);

4) жеке тұлғаларды жауапкершілікке тарту бойынша, мысалы, Нюрнберг трибуналы;

5) даулардың әртүрлі санаттарын, мысалы, ЕО соты.

Мысалы, 1982 жылы теңіз құқығы бойынша БҰҰ Конвенциясына сәйкес теңіз құқығы бойынша Халықаралық трибунал құрылған. Трибунал 21 судьядан тұрады және оларды Конвенцияға қатысушы мемлекеттер сайлайды. Олар теңіз құқығы облысындағы сарапшылар болып табылады.

Соттың болуы үшін 11 судьяның болғаны жеткілікті. Трибунал ішінен теңіз түбіне қатысты дау-таластар бойынша камера құрылған. Трибунал: 1982 жылғы Конвенцияға қатысушы мемлекеттер арасындағы; теңіз түбін өңдеу бойынша контрактілердің субъектілері арасындағы; теңіз түбі бойынша орган мен қатысушы мемлекет арасындағы дауларды қарайды.