Халықаралық ұйымның құзырлығы, өкілеттіліктері мен функциялары

Мемлекеттер құрған халықаралық ұйымдар белгілі бір міндеттерді орындау үшін өздерінің құрылтай актілерінде белгіленген нақты құзырлықтары болады.

Халықаралық ұйымның құзырлығы – бұл оның қызметінің объектісі немесе аясы.

Бірақта, халықаралық ұйымның құзырлығының түсінігін анқтау үшін оның айналысатын сұрақтарының шеңбері арқылы сиаттау жеткіліксіз. Сондықтан да осы ұғымды толық анықтау үшін өзіне жүктелген міндеттерді орындау үшін берілген өкілеттіліктерді қосу керек.

Сонымен, халықаралық ұйымның құзырлығы – бұл оның айналысатын мәселелерінің шеңбері жҗне осы үшін берілген өкілеттіліктер.

Халықаралық ұйымның функциясы – бұл өзіне жүктелген міндеттерді атқару бойынша қызметінің сыртқы бағыттары, мысалы, реттеуші, бақылаушы, оперативті және өзге де.

Бұл кезде ұйым өзіне берілген құзырлық шегінде ғана өз фукцияларын жүзеге асыруға құқылы.

Халықаралық ұйымдардың құзырлығының келісімшарттық негізі бар және келісімшарттық шектермен шектелген.

Халықаралық ұйымдардың органдары. Халықралық ұйымдардың органдары – бұл халықаралық ұйымның құрылымдық бөлігі, оның құрылымдық бірлігі; орган халықаралық ұйымның құрылтай құжаты немесе өзге де актілерінің негізінде құрылады; нақты құзырлытар, өкілеттііктер мен функциялар берілген; өзінің ішкі құрылымы және нақты құрамы болады; олардың шешім қабылдауының тәртібі әзірленген; құрылтай немесе өзге де актілерінде оның құқықтық мәртебесі белгіленген.

Халықаралық ұйымның органының құзырлығы құрылтай құжатта немесе өзге де халықаралық келісімдерде анықталады және келісімшарттық сипатта болады, және халықаралық ұйымдарға мүше-мемлекеттерінің тиісті нысанда көрсетілген келісімінсіз өз еркімен өзгертілмейді.

Халықаралық ұйым органдарының түрлері:

1) мүшелілік сипаты бойынша:

а) үкіметаралық;

б) парламентаралық;

в) әкімшілік;

г) жеке бас сапасы бар тұлғалардан тұратын;

д) әртүрлі әлеуметтік топтардың өкілдерінен тұратын органдар.

Осы аталғандардың ішінде маңыздылары – үкіметаралық органдар болып табылады. Оларға мүше-мемлекеттер өздерінің тиісті өкілеттіліктері мен үкімет атынан әрекет ететін өкілдерін жібереді және олардың дипломат болуы тиісті емес. Бірқатар ұйымарға өкіл болу үшін сәйкес мамандығының болуы талап етіледі, мысалы, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы үшін медициналық білімі бар тұлға немесе ЮНЕСКО үшін мәдениет облысындағы маман қажет.

Парламент аралық органдар Еуропалық Одақ үшін тән. Олар тұрғындар санынан сайланатын Парламент депутаттарынан тұрады. 1976ж. бастап Еуропалық Парламент мүше-мемлекеттердің тұрғындарымен жалпы тікелей сайлау жолымен сайлануда. Еуропалық Кеңес органдарының бірі Парламенттік Ассамблея болып табылады.

Әкімшілік органдар – барлық халықаралық ұйымдың маңызды құрылымдық бөлігі болып табылады. Олар халықаралық ұйымда қызмет ететін және тек соған ғана жауапты болатын халықаралық лауазымды тұлғалардан тұрады. Олар мүше-мемлекеттер үшін белгіленген квоталарға сәйкес келісімшарт негізінде алынады.

Жеке бас сапасы бар тұлғалардан тұратын органдар халықаралық ұйымдардың қызметінде өте маңызды рөл атқарады, мысалы, арбитраждық немесе сот органдары, сарапшылар комитеттері.

2) мүшелерінің саны бойынша:

а) пленарлық - барлық мүше-мемлекеттерден тұратын органдар;

б) шектеулі құрамы бар органдар.

Ұйымдардағы анағұрлым демократиялық құрылымы бар пленарлық органдар ұйымның саясатын анықтайды. Оларға анағұрлым фундаменталды сұрақтар бойынша шешім қабылдау жүктелген: ұйымның жалпы саясатын және оның қағидаларын анықтауға; конвенциялар мен ұсыныстардың жобаларын қабылдауға; бюджеттік және қаржылық сұрақтарды; жарғыларды қайта қарауға және оған түзетулер енгізуге; ұйымға мүше болумен байланысты сұрақтар – қабылдау, шығру, құқықтар мен артықшылықтарды тоқтату және т.б.

Сонымен қатар, бірқатар халықаралық ұйым қызметінде, әсіресе, БҰҰ арнайы мекемелерінде, шектеулі мүшелілік органдарының қызметтерінде жетекшілік етулеріне рөлдерінің жоғарылау тенденциясы байлалып отыр, мысалы, Халықаралық еңбек ұйымы, ИКАО.

Шектеулі мүшесі бар органдар үшін олардың құрамының сұрақтары маңызды болып табылады. Бұл органдар олардың қабылдайтын шешімі екі немесе бірнеше топтардың ғана емес, барлық мемлекеттердің мүдделерін өте көп дәрежеде көрсететіндей етіп құрылуы қажет.

Осындай органдар құру үшін мына қағидалар қолданылады:

1) әділ географиялық өкілдіктер;

2) арнайы мүдде;

3) мүдделері бірдей емес мемлекетердің өкілдіктерінің тең тобы;

4) анағұрлым көп қаржылықты емес;

5) саяси өкілдік.

Органдарды құруда көбінесе осы қағидалардың біреуі ғана қолданылады.

Халықаралық ұйымдардың органарын сипаттау үшін басқа да белгілер қолданылуы мүмкін:

-органдардың иерархиясы: басты және қосалқы.

-отырыстарының мерзімділігі бойынша: тұрақты және сессиялық органдар.

Халықаралық ұйымдардың шешім қабылдауы.Халықаралық ұйымның шешімдерін оның органдары қабылдайды. Бұл осы ұйымның жарғыларында және іс-шаралардың ережелеріне сәйкес құзырлы органдардағы мүше-мемлекеттердің ерік білдірушілігі.

Шешімді тұжырымдау процес көптеген факторларға байланысты: құрылтай құжаттың жағдайлары, іс-шаралар ережесінен, органның құрамынан, соның ішінде саяси күштерді орналастырудан.

Шешімді қабылдау процесі бастама білдірумен басталады. Ол мемлекеттен, мемлекет топтарынан, халықаралық ұйым органдары мен лауазымды тұлғалардан туындайды.

Бастамашыл нақты мәселелерді зерттеуді ұсынады. Көп жағдайда ол болашақ шешімнің жобасын талқылауға шығарады. Өз шешімдерінің жобасын басқа мемлекеттер, сондай-ақ мемлекеттердің топтары шығаруы мүмкін.

Халықаралық ұйымда жобаларға тең авторларды тарту практикасы кеңінен қолданылады.

Екінші кезеңі – шешімнің қабылдаушы органның күн тәртібіне мәселелерді шығару. БҰҰ Бас Ассамблеясы алдын-ала күн тәртібі кезекті сессия ашылғанға дейін 60 күн бұрын құрастырылады, қосымша пункттері 30 күн бұрын енгізіледі, жаңа жедел пункттер – кемінде 30 күн ішінде немесе кезекті сессия кезінде енгізіледі. Сессия жұмысына жетекшілік ететін Бас Комитет қосымша пункттермен бірге алдын-ала күн тәртібін қарайды және әрбір пункті бойынша күн тәртібіне кіргізу туралы ұсыныс береді, немесе бас тартуға, не болмаса келесі сессияларға қалдырады. Содан кейін БА күн тәртібін қабылдайды. БҰҰ арнайы мекемелерінде әдетте, атқарушы органдар пленарлық органдардың күн тәртібін дайындайды.

Күн тәртібіне сұрақты кіргізгеннен кейін ол немесе арнайы құрылған комиссия мен комитеттердің қарауына беріледі.Осыдан кейін сұрақ өкілетті органның қарауына қайта беріледі, мысалы, БҰҰ БА іс-шарасы Ережесінің 65 ережесі бойынша күн тәртібінде тұрған бір сұрақ бойынша егер басқаша шешпесе, сол бойынша тиісті комитеттің баяндамасын алмағанға дейін біржолата шешім қабылдамайды.

Көп жағдайда халықаралық ұйым шешімді пленарлық органның талқылауына шығармастан бұрын ең алдымен, қосалқы органдардың қарауына береді, мәні бойынша шешімнің жобасы әзірленеді, оның жақтаушылары мен қарсыластары айқындалады. Сондықтан да қосалқы органның жұмысына көп көңіл бөлінеді. Халықаралық ұйым шешімді құрастыру процесінде талқылау кезеңі асты орын алады. Бұл басты немесе қосалқы органдар да болғанына қарамастан бұл талқылаудың тікелей саяси мәні бар және нақты заңды нәтиже болып табылады.