Азақ қоғамындағы әлеуметтік және субэтникалық топтар 1 часть

Қазақ қауымының XIX ғ.-дың орта шені аралығындағы қоғамдық топтарға бөлінуіне жеке адамдардың «ақсүйек» және «қарасүйек» дегендерге жатқызылуы ерекше тән болды. Бірінші әлеуметтік топ қоғамдық қатынастар құрылымында өздерінің әлеуметтік оңашаланғандығы мен жоғары қоғамдық мәнділіктерге қарай сырттан ешкім өте алмайтын жеке адамдардың артықшылықтармен пайдаланатын жабық корпорациясы тұрғысыңда танылды. Оларға екі ақсүйектік топ – төрелер мен қожалар жатты.

Төрелер.Төрелер қазақ халқының құрамына рулардан басқа, генеалогиялық қатынастарға түспейтін субэтникалық топтарға кіреді. Көшпелі ұлыстар ішінде субэтникалық топтардың пайда болуы, этностың жалпы конфигурациясына енуі қызық құбылыс. Субэтникалық деген ұғым этностан аздаған әлеуметтік-мәдени ерекшеліктері бар, өздерінің тілдік, территориялық оқшаулығы сезінген және ең бастысы өздерін бөлекше этнографиялық топ есебінде танитын этностың ішіндегі бөлшектерге қатысты қолданылады. Қандай дамыған этнос болмасын оның ішінде әр түрлі себептермен оқшау тұратын топтар кездесіп қалады. Сонымен қатар шығу тегі бөлек, бірақ көшпелі қазақ арасында өмір сүріп этникалық тіршілікке қатысып отырған кірме этностар да кездеседі. XVIII ғ. қазақ этносының құрамында осы айтылған екі топтың өкілдері мол. Көшпелі қазақ құрамына ертерек уақытта араласқан және этнос түзуші фактор қызметін атқарған субэтникалық топтардың бірі төрелер. Төрелер өз бастауларын сонау ІПыңғысханнан, оның үлкен ұлы Жошыдан таратады. Қазақ хандығы қалыптасар ауыр кезеңде үлыстарға билікті көбінесе Ұлы қағанның Орыс деген немересінен тарайтын тұқым жүргізді. Төрелер қазақ құрамында ақ сүйек саналады, сұлтан мен хандар тек төрелердан сайланады. Этникалық жағынан төрелер жабық, яғни эндогамды, әлеуметтік жағынан бір бірімен тығыз байланысқан топ.

Кіші жүздің төре тұқымдарын Қайып хан мен Әбілқайыр ханның әулеттері құрайды. Мұның біріншісі Әз Жәнібек ханның Жәдіге атты баласынан тарайды, жолы үлкен саналады және ықпалы Әлім ұлы балаларына жүреді. Әбілқайыр ханның әулеті негізінен Бай ұлы мен Жетіру руларына арқа сүйейді. Әз Жәнібектің кіші ұлынан тарағандықтан жолы төмен есепті. Екі әулет өз ара дау - жанжалдарына, таластарына қарамастан бір бірімен тығыз байланысты. Орта жүз төрелері негізінен Жәдіктен тарайды. Көпшілігі Әбілмәмбеттін, Сәмекенің, Абылайдың әулеттері. Жүздің саяси өмірінде Барақ пен Кошек сұлтандар едәуір қызмет атқарады, олар ұзын оқты Ондан сұлтанның тұқымы, Тұрсын ханның ұлдары. Сонымен қатар қазактың екі жүзінде де төрелердің басқа бұтақтары - Шайбан тұқымынан, Көшім балаларынан, Тоқтамыстан қалған аз ұрапақ кездеседі.

Бұлар басты төре әулеттерімен араласып, бірге көшіп жүргендіктен солардың арасына сіңіп кетті

Ұлы жүзде төре саны аз. Тарихи деректерде Ұлы жүздің ханы Жолбарыстың қай тұқым екені анық көрсетілмеген Әбілқайырдың Ресейге жазған хаттарында оны туысым деп атайды, оған сену қиын. Әбілқайыр хан өзінің бағасын көтергісі келіп Бұқара мен Хиуаның билеушілерін де інілерім дей салады. Кей тарихи деректерге қарағанда Жолбарыс хан Тоғұлық Темір тұқымынан Абдолла баласы. Моғолстан хандарының ескі желісі осы Жолбарыспен аяқталса керек. 1735 ж. Орынборға келген сарт Нұрмұқамбет Жолбарыстың хандық құрғанына 15 жыл болды дейді. Қарқаралыда Бөкей немересі Смайылханның алғаны Жолбарыс нәсілінен екені белгілі. Кейін Ташкентте хан аталып біраз билік қүрған Әбілез (Әбілпейіз болуы керек) және Күсек нақты қандай түқымнан шыққаны жөнінде дерек жоқ. Ұлы жүздің көпшілігіне XVIII ғ. 60 ж., бастап Абылай ханның балалары Әділ мен Сүйік иелік жасай бастады. Әділдің билігін нығайту үшін Абылай Жетісуға біраз қарақалпақты көшіріп әкеліп, хан ордасы деп баласына қорған көтеріп берді.

Сұлтандардың ел билігі үшін қайда шақырса сонда баратыны бар. Кіші жүздің сұлтаны Әбілқайырдың баласы Ералы бір мезгіл, шамасы 1742-1749 ж. Орта жүзде керей руының ұлыс сұлтаны болды. Әбілқайыр өлген соң қайтуға мәжбүр етті. Бірақ 1755-1757, 1771 ж. оқиғалардың кезінде Орта жүзге қайта келді. Қазақтың төрелері көрші елдердің саяси өміріне араласып, өз балаларын билікке ұсынып жүреді. Соның бір көрінісі Хиуа, түркімен, қарақалпақ пен өзбек билігіне өзара таласқан Әбілқайыр мен Қайып тұқымы. Башқұрт жеріндегі көтерілістер кезінде Барақ баласы Шығайдың хан сайлануы, немесе башқұрттардың Абылайды хан болуға шақыруы да дәлел бола алады. Яғни қазақ төрелерінде белгілі бір этникалық тұғыр болмауы да мүмкін, негізгі субэтникалық топтың тәрбиеленетін, атқаратын жұмысы ел билігі. Ал енді биліктің қай жерде, қай этникалық ортада екендігі екінші кезектегі шаруа. Төрелердің қара қазақтан таңбасы мен ұраны бөлек, өз ішінде төрелер туының түсіне қарай ажыратылады. Мысалы - қызыл тулы төрелер, яғни Әбілмәмбет ханның ұлдары, ақ тулы төрелер деп қазақ Барақ, Көшек сұлтандарды атайды. Абылайдың туы көк ту, кейде "ала туды көтерді" деп те айтылады.

Қазақ даласында хан титулына тек Шыңғысханның ұрпақтары ғана ие болған. Хандар сұлтандар арасынан сайланды. Қазақ төрелері Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан бастау алады. Төрелердің қызметшілері /құлдар/ және жасағы /төлеңгіттер/ болған. Сонымен қатар төрелерді билер соты соттай алмады. Тарақ таңбалы төрелердің ұраны – Арқар. Төрелер арасында қатар эндогамиялық тәртіп сақталды. Сословие аралық шиеліністер ханның қатысуымен, кейін патша билігі шектелген соң округтегі аға сұлтандармен шешілді. Сұлтанды тіл тигізіп қорлағандық үшін 26 ұсақ мал түйе мөлшерінде айыппұл салу, ал оны өлтіргендік үшін қатаң алынатын құнға тең материалдық өтем-құн төлеу көзделді. Қазақстанда төрелер өзінің мұрагерлік және заңды құқықтарынан патша әкімшілігінің 1868 жылғы реформасынан кейін айырылды. Дала өлкесіндегі бүкіл ресми билік патшаның отаршылдық шенеунік аппаратының қолыңда шоғырланды.

Ұлы жүздің ескі бір аңызында Үйсін ұрпағы – Жансақал мен Ақсақал болып келеді делінген. Үйсіннің екінші әйелі Қытай патшасының қызы Ля Рюньнен – Төре туады. Бұл есім «екі асыл текті тұқымның ұрпағы» деген ұғым береді. Төре жас кезінде нағашы жұртында болып, патша ордасында тәрбие алады. Ғылым үйреніп, әскери өнерге жаттығады. Білімді, қайратқа мол, батыр Төре туған өлкесіне кері оралып, нағышы атасы Мунның тікелей ықпалымен ел басқару ісіне араласады. Төре ұрпағынан кейін атақты хандар, көсемдер, шешендер, батыр нояндар көп шықты дейді шежіре. Ал шежірешілер қазақ хандарының арғы негізін Шыңғысханға апарып жалғастырған.

Қазақ халқы төрелер деп Шыңғыс ханның үрім бұтағын, яғни қазақ хандары мен сұлтандарының ұрпақтарын атаған. Қазақ Ордасының хандарынан тараған ұрпақ уақыт оза келе өсіп - өніп, көбейіп, тұтас руға айналған. Дәстүр бойынша қазақтың хандары мен сұлтандары да өздерінің ата-бабаларының шежірелерін сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мұра ретінде қалдырып келді. Ш.Уәлиханов айтуынша ескі шежірелер Есім ханның, Тәукенің, Сәмекенің, Әбілмәмбеттің ұрпақтарында сақталып келген.

Ел арасында: «Қазақта хан Шыңғыстан басталып, Шыңғыспен аяқталды» деген сөз бар. Біріншісі ХІІ ғасырда өмір сүрсе, екіншісі ХІХ ғасырда тіршілік еткен. Шыңғыс хан (1115-1227) шыққан Қият тайпасының Боржігін руы- моңғол арасында «алтын ұрпақ» деп аталады. Өз аты Темучин, Есукей батырдың ұлы, моңғолдардың бірінші ханы Хабулдың шөбересі, анасы Өлең-Еке Меркіт руынан шыққан, 1206 жылы Онон өзеніндегі шонжарлардың құрылтайында біртұтас моңғол мемлекетінің ұлы ханы болып жарияланды да, «Шыңғысхан» лауазымын алды.

«Әлем сілкіндіруші» Шыңғысхан 1223 жылы көктемде Сайрам мен Талас аралығында Құланбас жазығында жиналған құрылтайда өзі құрған мемлекетті төрт ұлына бөліп, енші етіп үйлестірді. Бұл жерлер ұлыс деп аталынған.

Төле – ата жұрты Монғолияны биледі. Оған бес мың үй бағынады. Ұлыстың орталығы Қарақорымда болды. Өгедейдің еншісіне бес мың үй және Батыс Монғолия мен Тарбағатай өңірі берілді. Өгедей ұлысының ордасы Чугучак өзенінің бойында болды. Шағатайға сегіз мың үй және Мәуреннахрдан бастап Құлжаға дейінгі Жетісу, Қашқария жерлері тиді. Шағатай ұлысының ордасы Іле өзені бойында болды. Ертістен бастап батысқа қарай Жетісудың теріскей бөлігін қамти отырып, оңтүстігі Әмудария мен Сырдарияның етегіне дейін, Орал тауынан төменгі Еділ бойына дейінгі жерлерді қоса «моңғол атының тұяғы жеткен жерлерге дейінгі аймақтар» - бүкіл Дешті-Қыпшақ және тоғыз мың үй Жошының үлесіне тиген болатын. Жошы ұлысының ордасы Ертіс алқабында болды.

Жошы (1187-1227) - моңғол ханы, ірі әскер басшысы. Анасы Бөрте-Қоңырат тайпасынан, Дай шешеннің қызы. Жошы ханның мазары Қарағанды облысы, Ұлытау ауданында, Кеңгір өзенінің солтүстік-шығыс жағында Жезқазған қаласынан 45 шақырым жерде. Жошы ханның он жеті ұлы болған делінеді.

Қазақ төрелері Жошының Тоқай-Темір деген ұлынан тарайды. Тоқай-Темір, онан Өз-Темір, онан Қожа, Онан Бадағұл /Бәдік/, онан Орыс хан. Ақ Орданың тоғыс жыл ханы болған /1368-1377/ әйгілі Орыс хан – Сыр бойындағы Сығанақ қаласын қайта тұрғызған тарихта белгілі тұлға. Орыс ханнан жеті ұл, үш қыз туады. Ұлдарының есімдері: Тоқтақия, Құтлығ-Бұға, Тұғлық-Болат, Құйыршық, Тоқта-Болат, Саид-Ахмет, Саид-Әлі. Тоқтақиядан Болат туады, одан – Керей. Керей хан Қазақ хандығының негізін қалаушы деп саналды, шамамен 1456-1473 жылдар арасында Қазақ хандығының бірінші ханы болды.

Құтылық – Бұғаның ұлдары – Жәдігер, Құтужақ, Чинги-Болат№ Бұтужақтан (Құйыршық) Барақ туады. Барақ ханның (1423-1428 жылдары Ақ Орданың ханы) ұлдарының есімдері: Мір-Саид, Мір-Қасым, Әб-Саид. Әбу-Саид қазақ тарихында Жәнібек хан деген лақап атымен танымал. Тарихта ізі қалған, бір-бірімен аттас, бірақ әр заманда өмір сүрген екі Жәнібек хан болған. Біріншісі Әз Жәнібек (1340-1357) Алтын Орданың ханы болса, Екінші Жәнібек (1474-1480 жылдары қазақ ханы) Керейден кейін қазақ мемлекетін басқарған хан.

Керей ханның үш ұлы болды, олардың аттары: Бұрындық (Мұрындық), Қожа – Мұхаммед, Сұлтанәлі. Бұрындық хан (1480-1511 жылдары қазақ ханы) Сырдария бойындағы Сығанақ, Сауран, Түркістан, Отырар, Созақ қалалары үшін өзбектің Шайбани әулетімен қанды шайқаста жеңіске жетті. Ол өз заманында 50 мың жасақ ерткен күшті хандардың біріне саналған. Сондай-ақ Бұрындық хан Моғолстанға қарайтын Жетісу өңірін түгел Қазақ хандығына қосты. Бұрындықтың төрт ұлы, төрт қызы болған: Шайхым, Санжар-Жаһан, Жаһанбақты, Қымсын есімді ұлдар. Үлкен қызы Дадым ханымды Шығай сұлтан алған.

Жәнібек ханның тоғыз ұлы: Еренжі, Махмұд, Қасым, Әдік, Жаныш, Қамбар, Таныш, Сөк, Жәдік – Қазақ хандығының абырын асырып, абыройын көтерді. Тоғызы да ел билеген сұлтан, қол басқарған батыр болды. Жаныш сұлтан баласы Ахмед екеуі 1508 жылы 30 мың әскермен Мәуреннахрға жорыққа шығып, бірнеше қалаларын басып алған еді.

Жәнібек ханның тоғыз ұлының бірі Қасым хан (1511-1518 жылдары қазақ ханы). Анасының есімі – Жаған – бегім. Қасым ханның тұсында Қазақ хандығы өзінің дәуірлеу билігіне көтерілді. Тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулати (1499-1551): «Қасым ханның өз билігін бүкіл Дешті-Қыпшаққа да жүргізді. Оның қарулы халқының саны миллионнан да көп еді. Жошы ханнан кейін бұл әулеттен одан күшті хан шыққан емес»,-деген куәлік береді.

Қасым хан дүниеден өткен соң хан болу үшін аяусыз қырық пышақ қырқысу, тартыс басталады. Қазақ хандығы бытыраңқылыққа ұшырап, саяси рөлінен айрылады. Жәнібек ханның немерелері біреуінен соң біреуі таққа отырып, жиырма жылда хандықта бес хан ауысты. Жәнібек ханның ұлы Әдік сұлтан, онан Таһир (1523-1533 жылдары қазақ ханы) мен Бұйдаш (1533-1534 жылдары қазақ ханы). Жәнібек ханның ұлы Жәдік сұлтан, онан Қожа Махмұд (1534-1535 жылдары қазақ ханы) пен Тоғым (1535-1537 жылдары қазақ ханы) және Абақан – бегім атты қалмақ әйелінен Шығай (1580-1582 жылдары қазақ ханы) туады.

Қасым ханнан Мамаш (1518-1523 жылдары қазақ ханы) пен Хақназар (1538-1580 жылдары қазақ ханы) туған еді. Хақназар қазақ хандарының ішінде ең ұзақ 42 жыл ел билеген хан. Ордасы Жемнен Аралға және Сырдарияға дейінгі аралықта көшіп жүрді. Осы кезде Хақназар хан Ноғай Ордасының жерінің бір бөлігін өзіне қаратып, Жайықтың сол жағында көшіп жүрген ноғай ұлыстарын Қазақ хандығына бғындырды. Мұның нәтижесінде Қазақ хандығына қазіргі Кіші жүз территориясы қосылды. Хақназар хан Оңтүстік Қазақстан жерінің де бір бөлігін бағындырған болатын. Сол замандағы жазылған тарихи еңбектер Хақназарды «қазақ пен қырғыздың патшасы» деп көрсетеді. Хақназар хан соғыста қазаға ұшырағаннан кейін сексен жастағы Шығай сұлтан таққа мінді.

Шығай ханның Байым – бикесінен Сейітқұл мен Ондан туады, Яхшим /Жақсым/ - бикесінен Тәуекел (1582-1598 жылдары қазақ ханы) мен Есім (1598-1628 жылдары қазақ ханы) дүниеге келді, Дадым ханымы Әли, Жалым (Сұлым), Ибраһим, Шағым (Шаһмұхаммед) есімді төрт ұлды таратты. Қазақтың ханы, қаһарман батыры, табаны таймас Тәуекел Хақназар ханды опасыздықпен өлтірген Баба сұлтанның басын алып кек қайтарған. Тәуекел хандық құрған кезінде Қазақ хандығы жаңа саяси өрлеу жолына түсті. Ол Сібір хандығындағы ежелгі қазақ қоныстарын тұрғындарымен қоса өзіне қосып алады. Тәуекел-бахадүр-хан Ташкент қаласын 1598 жылы өзіне бағындырды. Содан Ташкент 200 жыл бойы қазақ хандарының билігінде болды.

Еңсегей бойлы Ер Есім Түркістанда қазақ ханы болып тұрған шақта Ташкент уәлаятының әмірішісі Тұрсын хан (Жалым сұлтанның ұлы, Шығай ханның немересі) қатаған деген елді билейді. Есім хан мен Тұрсын хан бір-бірімен дау болмасқа ант етісіп, бата қылады. Есім хан бүкіл алаш әскерін жинап, қазақтың ымырасыз ата жауы қалмақтарға қарсы соғысқа аттанады. Есім хан аттанысымен, мансапқор Тұрсын хан әуелде берген антын бұзады, Түркістандағы Есім ханның ел-жұртын шабады, Қазақ Ордасындағы азамат соғысына жол ашады.

Есім хан еліне жорықтан оралғаннан кейін арғын мен найманның бірталай батырларымен, жасақтармен Ташкентке аттанады. Есім хан Ташкентті жаулап алады, Тәуекел хан заманынан қазақтар билеген 12 қаланы атырабымен қоса өз қарамағына қайтарады, Тұрсын ханды өлтіріп, қатаған елін қырғынға ұшыратады.

Ер Есім ханның үш ұлы болды. Олар Жәңгір хан, Құдайменде, Қайып хан. Қазақ тарихында үш Қайып хан кездеседі. Құдаймендеден Сырдақ (Қысырау) туады, ал Сырдақтан – Қайып хан (бұл екінші Қайып хан), оның ұлы Батыр, Оның ұлы Қайып хан (бұл үшінші Қайып хан). Соңғы Қайып хан Хиуа ханы деп аталады, себебі ол 1745-1756 жылдары Үргеніште хан болған. Бұл Қайып ханның ұлы Әбілғазы сұлтан 1797 жылы шекті руының ханы болып сайланған. Әбілғазыдан 1816-1821 жылдары Кіші жүздің ханы болған Арынғазы туады. Қайып ханның екінші ұлы Туғанша сұлтан, одан Бекәлі, Еркінәлі, Әлі төре. Әлі төреден – Шаңгерей, Сұлтангерей, Хангерей, Бақтыгерей туады. Хангерейдің баласы Мұхаммедияр Тунғашин (1888-1942) Орынбор генерал-губернаторың тілмашы болды. Қазан төңкерісі жылдарында ол ұлттық қазақ атты полкін ұйымдастырушы, әскербасы болған.

Ер Есім ханның ұлы Қайып ханнан (бірінші Қайып хан) - Жәңгір, Жәңгірден – Жантөре, Жантөреден – Арыстан мен Ахмет туады. Полковник атағына ие болған Ахмет Жантөрин 1841-1851 жылдары кіші жүздің шығыс бөлігінің сұлтан-билеушісінің қызметін атқарды, одан кейін оның балалары подполковник Мұхаммеджан Жантөрин мен есауыл Сұлтанмахмұд Жантөрин сұлтан – билеуші болып сайланды. Ахметтің ағасы Арыстан Жантөрин Кіші жүздің батыс бөлігінің сұлтан – билеушісі болды. Ахмет сұлтан Кенесары ханның қан төгіскен дұшпаны болды. Жантөрин Сейітхан Ахметұлы 1848 жылы Орынбор кадет корпусын жүзбасы әскери дәрежесімен бітірген.

Ер есім ханның ұлы Жәңгір хан (1628-1652 жылдары қазақ ханы) басы үлкен, мол денелі, кеудесі кең, аласа бойлы адам болған екен. Сол себепті қазақтар өзінің дарынды қолбасшысын «Салқам Жәңгір» яғни Айбынды Жәңгір хан деп атаған. Оның хандық құруы Жоңғар мемлекетінің күшейген кезге сай келді. Орбұлақта болған шайқаста Жәңгір ханның 600 мылтықпен қаруланған жасағы Самарқан билеушісі Алшын Жалаңтөс бахадұрдың 20 мың әскери көмегімен біріккен ойрат-халха монғолдардың 50 мың қолын талқандап, ел шетінен асыра қуып тастайды. Осы 1643-1644 жылдары болған шайқаста 10 мыңға жуық монғол қырылды. Қазақтармен жоңғарларлар арасындағы 1652 жылғы ірі соғыста қартайып қалған Жәңгір хан жаудың қолынан мерт болады.

Жәңгір ханның ұлдары Тәуке (1680-1718 жылдары қазақ ханы), Уәли және Бақи, Тәуке хан қазақ тарихында даналығы, ақылдылығы үшін «адамзаттың данасы» деп аталды. Ел арасында ескі аңыз – жырларда қазақ халқы оны әулие, пір тұтып Әз Тәуке хан деп атайды.

Жыл сайын күздігүні белгілі бір жерде ханмен бірге жалпы мемлекеттік мәселелерді шешу үшін ру ақсақалдары мен билері қатысымен «еңсесі биік боз ордада» құрылтай шақырылып отырды. Беделді ру басылары хан жанынан билер алқасын құрды. Бұл – заңды талқылайтын ұйым болды. Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласына жақын жерде «Күлтөбенің басында күнде кеңес», өткізіп, үш жүздің билері қатысуымен «қырық рудың қырық биі» Қасым ханның «Қасқа жолын», Есім ханның «Ескі жолын» негізге алып «Жеті жарғы» заңдар жүйесін құрастырып қабылдады.

Тәуке ханның ұлы Болат (1718-1729 жылдары қазақ ханы), халық оны момын, жасық мінезді болғандықтан «Былжыр Болат» деп атаған. Болаттың ұлы Әбілмәмбет (1734-1774 жылдары Орта жүз ханы) - қызыл тулы төрелердің бабасы. Әбілмәмбет қазақ шежіресінде Абылай сұлтанды қамқорлыққа алушы, тәрбиелеуші ретінде белгілі. Әбілмәмбеттен – Болат, онан Құдайменді, онан Әкім, онан Қарқаралы уезінің төрелері тарайды.

Әбілмәмбеттен - Әбілпейіз, онан Семей жеріндегі Найман елінің төрелері тарайды. Әбілпейіздің бәйбішесі Кіші жүздің Нұралы ханның қызы Айкүмістен – Бопы, Ғадай, Ағадай туады; тоқалы қырғыз манабының қызы Тұмардан – Көгедей, Сәмен, Жабағы; тоқалы қалмақ ханы Хандыжаптың қызы Шағаннан – Жошы туады. Әуелде Шағанды Көкжал Барақ сұлтан алған. Әбілпейіз сұлтан Бараққа бата оқуға келіп, оның жас әйелі Шағанды емшектегі Қанқожа белбала ретінде ұстайды, қайтыс болғанда орнына Қанқожа отырады. Тоқалдың үш ұлын анасымен қоса төре іздеген Абақ керейлер Әбілпейізден сұрап көшіріп әкетеді. 1785 жылы 12 жасар Көгедейді Абақ Керей елі Қобда тауында хан сайлайды. Көгедей (1773-1824) 39 жыл Монғолияда Абақ Керейлерде билік жүргізді, одан Ажы төре (1797-1867), одан кейін Қасым төре (1834-1890), одан соң Жеңісхан төре (1868-1912), одан кейін ең соңғы билік иесі Әлен төре (1884-1934) болған.

Тәуке ханның бір баласы Сәмеке (Шахмұхаммед) (1719-1734 жылдары Орта жүз ханы), Сәмеке ханнан Есім туады. Есімнің ұлдарының аттары: Құдайменде, Алшынбай, Әбілқайыр, Бұлқайыр. Әбілқайырдың ұлдары Досан мен Сөртек Кенесарының жауы болған. Кенесарының қарындасы Бопайдың бұйрығымен 1843 жылы Өтей – Дәуіш Уақтан шыққан Қожық Мақашұлы (1822-1874) атаман Досан мен Сөртекті қылышпен турап өлтіріп, Бопайға олардың бастарын әкеп тапсырады. Досан Бопайдың күйеуі, бірақ екеуі 1836 жылы ажырасып кеткен.

Сәмеке ханның немересі Құдаймендеден Қоңырқұлжа, Санияз, Бек, Бөрі, Арыстан туады. Ақмола дуанының аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин 1840 жылы полковник атағын алған, Кенесарының көтерілісіне қарсы белсене қатысқан. Қоңырқұлжанның туған інілері Арыстан Құдаймендин тінәлі – Қарпық болысын басқарады, ал балалары Абылай, Әділ, Беғалы, Жанәлі, Төке, Шыңғыс хорунжийлер Қареке – Алтай, Әйтеке – Қарпық және басқа болыстарды басқарды. Қоңырқұлжанның әйелдері он сегіз ұл, бес қызды өмірге әкелген, бұлардан Ақмола уезінің төрелері тарайды.