ПРОГЕНЕЗ БЕН КИМАТОГЕНЕЗ КЕЗЕҢДЕРІНІҢ АУРУЛАРЫ

Гаметопатиялар

Гаметопатиялар- гаметалардың патологиясы. Гаметопатияға жұмыртќа жасуша мен сперматозоидтардың ұрықтану кезеңіне дейін, яғни ово- және спермотогенездің барысында орын алѓан зақымның барлық түрі жатады. Сөйтіп, «гаметопатия» деген ұғым аталық және аналық гаметаның әр текті зақымдарын: ген мутацияға ұшырап, тұқымқуалайтын аурулар мен кемістіктердің қалыптасуын да, хромосомалық абберациядан туындап, көбіне тұқымқуалай қоймайтын хромосомалық ауруларды да, гаметадағы хромосомалардың саны өзгеріп, геном мутацияға ұшырағандақтан түсік тастауды және сол себепті дамыған хромосомалық ауруларды да қамтиды. Және, ядросы ғана емес, цитоплазмасы ауыр зақымдалған гамета да жойылып, ұрықсыздық пен бедеулікке, ұрық пен нәрестенің өздігінен түсуіне ұрындыруы мүмкін екендігін ескерген жөн. Сондықтан да, гаметопатиялар құрсақтағы өлім-жетімнің қаншасына себеп болатыны әлі белгісіз.

Ядросы зақымдалса, гаметаның гендік құрылымы өзгереді. Гендік өзгерістер мен мутация жасушаның келесі ұрпақтарына ұласып бекиді. Ата-тектен ұласқан гендер гаметарларда сақталатынын ескерген жөн. Өйткені «гаметопатия» деген ұғым пробандтың ата-анасынан ғана емес, ата-тегінен ұласқан гаметалық зақымдарды да қамтиды. Кейде бір немесе бірнеше гендері ақаулы гамета тұқымқуалайтын кемістіктер немесе туылғаннан кейінгі кезеңдердің бірінде ғана білінеді.

Гендік кемістіктер мен аурулар аутосомды-рецессивті, аутосомды-доминантты болады немесе мутантты геннің жыныстық Х-хромосомасымен тіркесіп тұқым қуалайды. Аутосомды-рецессивті тұқымқуалайтын кемістік мутантты ген пробандқа әкесінен де, анасынан да ауысқанда қалыптасады. Пробандтың әке-анасы мутантты геннің гетерозиготалы тасымалдаушысы болғанмен, өздері сау болуы мүмкін. Ал кемістік аутосомды-доминантты тұқымқуалау үшін мутантты ген тап сондай кемістікпен сырқат әкеден немесе анадан ғана ауысады.

Гендері Х-хромосомада орналасқан кемістіктер рецессивті немесе доминантты тұқым қуалайды. Ұрпаққа рецессивті ұласатын Х-хромосомамен тіркесті кемістік көбіне ұл балаларда байқалады. Өйткені оларда жалғыз ғана Х-хромосома бар: сол зақымды болғаны. Мутантты ген оларға өзі сау анадан ауысады. Х-хромосомамен тіркесті кемістік қыз балаларда өте сирек ұшырасады. Ол үшін пробандтың әкесі сол кемістікпен сырқат, ал анасында мутантты ген болуы қажет.

Гаметаның ядросындағы гендік құрылымдар гендердің мутациясынан ғана локальді зақымдалып қоймайды, гаметогенез кезінде хромосомаларының саны мен құрылысы өзгеріп те мутацияланады. Хромосоманың мутациясы хромосомалық аберрация деп аталады. Хромосомалық аберрация көбіне гаметаның редукциялық бөлшектену сәтінде пайда болады. Соның салдарынан хромосомалық аурулар дамығанымен, көбіне тұқымқуаламайды, өйткені ол аурулармен сырқаттар балалық шағында өліп қалады немесе бедеу болады.

Айқын бейнелі хромосомалық сырқаттарға Даун ауруы (ауттосоманың 21–ші жұбының трисомиясы), Патау синдромы (аутосоманың 13-15-ші жұбының трисомиясы), Шерешевский— Тернер синдромы (45Х0 — жыныстық хромосоманың моносомиясы), т.б. жатады.

Даун ауруы — ең жиі кездесетін хромосомалық ауру; ол жаңа туылған сәбилердің әр 600-700-інің бірінде байқалады. Баланың ақыл-есі мен денесі дұрыс жетілмейді. Оның пішіні ерекше болады: көзі қыли, мұрны ойыс, таңдайы биік, құлағы кішірек әрі төмендеу біткен, бұлшықеттері әлсіз келеді. Олар көбіне қосымша аурудан өледі. Көпшілігінің жүрегі мен негізгі артерияларынан (Фалло тетрадасы, т.б.), кейбіреуінің асқорыту және жыныс–несеп жүйелерінен тума кемістік байқалады. Бұл балалардың миының сыңарлары, әсіресе, маңдай бөлімдері толық жетілмейді, ондағы нейрондар баяу дамып, дұрыс миелинденбейді, қан тамырлары да дұрыс қалыптаспайды.

Патау синдромышала және өлі туылған нәрестелердің әр 5149-ының бірінде орын алады. Көбіне жалпы гипоплазия байқалып, бассүйегі мен бетс‰йегі дұрыс қалыптаспайды: сәби шот маңдайлы, қыли әрі кішкене көзді, жалпақ танаулы, ойыс мұрынды, гипотелоризмді, бас терісі ақаулы, құлағының сиықсыз қалқаны төменірек орналасып, төменгі ерні мен таңдайы жырық келеді. Науқастың қолы көпсаусақты болып (полидактилия), ішке бүгіліп тұрады, кішірек көздерінің қасаң қабықшасында ақаулар (колобома) мен бұлыңғыр ошақтар болады. Микроцефалия байқалып, мидың иісті сезетін бөлімі болмайды (аринэнцефалия), мишыќтыњ ќ±рт тєрізді бµлімі шала қалыптасады (гипоплазия) немесе мүлде қалыптаспайды, т.б. да кемістіктер ұшырасады. Сондай-ақ , жүректе, асқорыту және зәршығару жүйелерінде, т.б. мүшелерде тума кемістіктер болады. Ондай балалар өмір сүрмейді.

Бластопатиялар

Бластопатия – бластоцистаның патологиясы. Бұл патология жұмыртқа жасуша ұрықтанған сәттен бастап, бекіп (нидация), бөлшектеніп, эмбрио- және трофобласт қалыптасќанға дейінгі, алғашқы 15 күнде дамиды.

Этиологиясыменпатогенезі.Бластопатиялар көбіне хромосомалық абберация мен қоршаған ортаның әсерінен (жүкті ана эндокриндік аурулармен сырқаттанса, гипоксия, т.б. себептерден) дамиды. Оның патогенезі бластоцистаның қалай зақымдалғанына байланысты. Мысалы, кемтар егіздер жұмыртқа жасуша бөлшектенген кезде екі немесе одан да көп жеке µнетін орталықтар қалыптасқандықтан пайда болады. Егер әр орталық толық жіктелсе, онда бір жұмыртқа жасушадан бірі екіншісіне тәуелсіз егіз пайда болып, дұрыс дамиды; бұны бластопатияға жатқызуға болмайды. Егер µнетін орталықтары жуық орналасса немесе егіздің екеуіне ортақ аралық аймақ болса, онда егіздер тұтасып туады (тұтасқан егіздер). Егіздердің кемісі де, дұрысы да симметриялы немесе ассиметриялы болады.

Бластопатияның морфологиялық бейнесі алуан түрлі. Оған бластоциста дұрыс бекімегенде байқалатын мына өзгерістер жатады: эктопиялық жүктілік; бластоцистаның эндометрийге үстіртін немесе тым терең бекуі; бластоцистадағы эмбриобластының эндометрийге дұрыс бағытталмауы; эмбриобласт қалыптаспай немесе жойылып, ұрықтық қалташаның бос қалуы; эмбрионның түгел кеміс болуы; жеке кемтардың немесе кемтар егіздің қалыптасуы; трофобластының, яғни оның құрамындағы амнионның, амнион аяқшасы мен саруызды қалташаның қалыптаспауы немесе шала қалыптасуы.

Бластоциста жатырға үстіртін немесе тым терең кірігіп бекісе, плацентаның (бала жолдасының) пішіні бұзылады, бекитін орны өзгереді, кейде сол себептен туу кезеңінде нәресте өледі (төменде берілген). Қалыпты топографиясынан инверсияланып (ауытқып), дұрыс бағытталмаған эмбриобласт та әрі дамымай жойылады (төменде берілген). Егер ол толық инверсияланбаса, кіндік бауда кемістік қалыптасып, онда да кейде нәресте туу кезеңінде өледі (төменде берілген). Ұрықтық қалташа бос қалса, бластоцистада эмбриобласт мүлде қалыптаспайды немесе қалдық қана болады. Кейде онда амнионның қабықшасы, кіндік немесе саруыз қалташасы ғана қалады.

Патология түгел қамтыған эмбрионның барлық мүшелері ауыр зақымдалады, ол өмір сүре алмайды.

Бластула кезеңінде (8-12 аптада) қалыптасқан жеке немесе көп кемістіктер өздігінен түсіп қалған ұрықтардың 14,3-22,9 %-ында ұшырасады. Олардың 46,2%-ында бала жолдасы дұрыс қалыптаспайды, ондай ұрықтардың көбі өледі.

Қос кемтар көбіне тұтасып туады. Тұтасқан егіз симметриялы бөліктерден құралса, диплопагус деп (грекше: diplos – қос, екеу және pagus - біріктіру), ал ассиметриялы бөліктерден қалыптасса, гетеропагус (грекше: heteros - өзге) деп, ал оның жетілмей, екіншісіне күні қарап қалған сыңары паразит деп аталады. Егіздердің біріккен жерін ғылыми тілде атау үшін сол жердің анатомиялық атауына «пагус» деген сөз қосылады; мысалы, басы арқылы біріккен егіздер краниопагус деп, кеуделері арқылы біріксе, торакопагус, жамбас тұсы арқылы біріксе, ишопагус, т.с.с.

Қос кемтарлар өмір сүре алмайды. Олардың өмір сүріп, ер жетуі сирек. Жұмсақ тіндері арқылы жалғасып, үстіртін біріккендерді ғана хирургиялық тәсілмен бөліп алуға болады.

Эмбриопатиялар

Эмбриопатия дегеніміз – жүктіліктің 16-шы күнінен бастап 75-ші күнінің соњына дейінгі уақыт аралығында байқалатын ұрықтық кезеңнің патологиясы; бұл аралықта мүшелердің негізі қаланып, амнион мен хорион қалыптасып болатыны белгілі. Эмбриопатиялардың негізін құрсақта қалыптасқан тума кемістіктер (врожденные пороки) құрайды.

Тума кемістіктер деп – құрсақта даму кезеңінде морфогенез бұзылып, бүкіл организмнің немесе оның жеке бөліктері мен мүшелері белгілі бір биологиялық түрге тән қалыпты морфологиялық құрылысынан тайып, кем болып қалыптасуы аталады. Органогенез негізінен эмбриондық кезеңде аяқталады, сондықтан да тума кемістіктердің көбі құрсақтағы өмірдің тап осы кезеңінде қалыптасады. Дегенмен, тума кемістіктер негізгі морфогенезі өзгерген мүшелер мен дене бөліктерінде ғана дамып қоймайды, қалыптасу ‰дерісі бұзылып, дұрыс жетілмеген тіндерді де қамтиды. Кемістік, әдетте, белгілі бір жүйеде қалыптасады: мысалы, көлденең жолақты бұлшықеттерді (Оппенгеймнің тума миотониясы), дәнекер тінді (Марфан ауруы), теріні (тума ихтиоз), шеміршектен өнетін сүйектерді (тума хондродисплазия), т.с.с. қалыптасу (даму) кемістігі кейде жеке мүшенің белгілі бір тініне ғана қатысты болады; мысалы, megaureter кезінде несепағар ќабырѓасыныњ бұлшықеттері, megacolon кезінде интрамуральдық ж‰йклік құрылымдар , кисталы өкпеде – альвеолалар, толық жетілмейді, т.т. Қалыптасатын мезгілі тұрғысынан, бұл кемістіктер ерте кезеңдік фетопатиялар деп аталады. Ерте кезеңдік фетопатиялар көбіне эмбриопатиялар мен қабат дамиды; мысалы, тума ихтиоз бен бетсүйектерінің хондродсиплазиясы, Марфан ауруы мен бет және қолқа кемістіктері, т.с.с. ДДҰ–ның деректері бойынша тума кемістіктер барлық туылған нәрестелердің 1,3%-ында кездеседі.

Тума кемістіктің қайсысынан болса да мынадай морфологиялық өзгерістер байқалуы мүмкін:

1). Дененің бір бөлігі немесе жеке мүше қалыптаспайды (агенезия, аплазия);

2). Мүше шала жетіледі (гипоплазия);

3). Мүше тым үлкен (гиперплазия) немесе тым көп (қос-қостан, бірнешеуден) қалыптасады;

4). Мүше қалыпты кескінінен (бітімінен) таяды (мысалы, бірігеді, бітеу болады – атрезия, тесігі немесе өзегі тарылады – стеноз, ұрықтық саңылаулары бітелмей (бірікпей) қалады – дизрафия, іші сырќа (сырты ішке) айналады – экстрофия, т.с.с.);

5). М‰ше қалыпты орнынан таяды – эктопия;

6). ¦рықтағы провизорлық (ізашар) мүшелер ұзақ сақталады (персистенция).

Классификациясы.Тума кемістіктер организмді қамтыған көлеміне, белгілі бір мүшедегі орнына және этиологиясына қарай жіктеледі. Олар қамтыған көлеміне қарай:

1) бір ғана мүшеде қалыптасқан - дара;

2) бір жүйенің бірнеше мүшесінде дамыған – жүйелік;

3) бірнеше жүйенің мүшелерін қамтыған – көпқұрамды түрлерге бөлінеді.

Дамыған орнына қарай, тума кемістіктер: орталық ж‰йке жүйесінің, жүрек-тамыр, жыныс-несеп, т.с.с. жүйелердің кемістіктеріне топтастырылады. Осы аталған жүйелерде дамитын кемістіктердің патологиядағы орны ерекше. Орталық ж‰йке жүйесі мен жүрек–тамыр ж‰йесініњ тератогенді терминациялық кезеңі ең ұзақ жүйелер, сондықтан кемістіктер осы жүйелерде жиі дамиды. Ал бірқатар мүшелердің тератогенді терминациялық кезеңі бірдей, сонда да дара кемістіктер көпқұрамды кемістіктерден жиірек байқалады.

Кемістіктерді этиологиялық тұрғыдан жіктеу ұтымды болар еді, бірақ та біздің бүгінгі таңдағы олар жайлы біліміміздің деңгейі ондай мүмкіндік бермейді. Қазір жүйелік және көпќұрамды кемістіктердің кейбіреуінің ғана нақты себебі белгілі, олардың қатарына рубеолалық эмбриопатия, алкоголь мен толидомид эмбриопатиясы және тұқымқуалайтын генотиптік тума кемістіктер мен хромосомалық абберрациядан туындайтын тума кемістіктер жатады. Хромосомалық абберрациядан туындаған тума кемістіктер, әдетте, көпқұрамды келеді.

Генотиптік кемістіктерді фенокопиялардан ажыратып алу үшін: ата-текті зерттейтін – генеалогиялық тәсіл, культивациялап, кемістікті тасымалдаушының тіндерінің кариотипін анықтайтын – цитогенетикалық тәсіл, бір жұмыртқа жасушадан жаралған егіздерде тума кемістіктердің қалыптасу жиілігін анықтауға негізделген – егіздік тәсіл және алақандағы, табандағы, саусақтардың ішкі бетіндегі µрнекті зерттеу арқылы хромосомалық ауруларды жедел анықтауға пайдаланылып жүрген – дерматоглифика тәсілі қолданылады.