Дәрілік өсімдіктер ресурстарын қорғау

Тамырлар, тамырсабақтар, түйнектер.

Жер асты мүшелерін жинау үшін күрек, қайла (кирка), кетпен, шот (матыга) арқылы топырақтан қазып алады. Аспапты таңдау өсімдіктің өскен жерінің топырак ерекшеліктеріне байланысты. Мемлекеттік немесе жекеменшік шаруашылыктарда өсімдіктердің тамырларын, тамыр сабактарын жинау механикаландырылған. Мы-салы, мия тамырдың (§1усуггһІ8а игаіепзій-солодка уральская) тамы-рын ол өскен жерлерден топыраққа терең енетін соқаларды паидала-нып трактордың көмегімен қазып алады.

Қабық.

Өсімдікті шырыны қозғалысқа келген кезенде жинайды. ӨйткенІ бүл кезеңде қабықты ксилемадан оңай ажыратып алуға болады.

Жас ағаштар және бүталардың бүтақтарынан, діңдерінен бакша пышағымен жартылай шар немесе шар тэріздес көлденең бірінен-бірі 20-25 см қашықтыкта кесіп - тіліктер жасайды. Сосын ең жоғарғы көлденең кесіктен бастап ұзына бойы 2-3 кесіктер жасайды. Соның нэтижесінде пайда болған қабық жолактарын төменгі кесікке қарай тартады, бірак оған жеткізбейді. Сол күйінде қабык жолақтары біраз уақытқа калдырылады. Шамалы солып, кебінкірегеннен кейін сыпырып алады.

Бүршіктер.

Әртұрлі эдістермен жиналады:

- Қарағай (Ріпш) бүршіктерін коронканьщ астынан кесіп жинай-

ды.

- Кдйың (Веіиіа) бүршіктерін эдетте сыпырғы даиындағанда

бүтақтарды кесу аркылы жинайды.

- Теректін (Рориіш) бүршіктерін бұтактардан акырын жоғарыдан
төмен қарап басу арқылы ажыратып алады.

Осылайша шикізат ретінде жиналған өсімдіктін мүшелерін алғашкы өңдеуден өткізу кажет. Олардың барлығы әртұрлі коспалардан тазартылады. Содан кейін кептіруге дайындалады.

Қалай кептіру керек екендігі туралы жоғарыда айтылды.

Кептірілгеннен кейін дэрілік шикізаттар стандарттық күйге келтіріледі. Яғни сапасы жағынан ГОСТ, ФС, ВФС стандарттарынын талабына сай болуы керек. Дэрілік өсімдік шикізаттарының сапасы Мемлекеттік органдар бекіткен стандарттардың талабына міндетті түрде сэйкес болуы керек.

- ГОСТ дегеніміз бұл КСРО кезінде бекітілген мемлекеттік стан-
дарт.

- ФС дегеніміз фармакопеялық статья.

- ВФС дегеніміз временная фармакопейная статья.

Бұл жоғарыда келтірілген талаптар біздің Қазақстанда күшін жойған жоқ. Өйткені дэрілік шикізат дегеніміз ол бүкіл дүниежүзілік маңызы бар нэрсе. Сондыктан оған қойылатын талап өте жоғары болуы керек. Яғни, Халықаралык деңгейдегі талапқа сэйкес болуы керек. Дэрілік өсімдік шикізаты туралы Фармакопеялық мақала жазылғаннан кейін оның ішіндегі шипалық қасиеті жоғары болып медициналык практикаға ендірілгендері Мемлекеттік Фармакопеяға ендіріледі.

Дэрілік өсімдік шикізатына қатысты жасалған ФС жэне ВФС белгілі бір талаптарға сэйкес жасалуы керек.

ФС және ВФС-ті дэрілік өсімдіктер шикізатына катысты былай-ша хаттау керек. Макаланың (ФС) басында шикізаттың аты латынша, орысша, қазақша беріледі. Одан кейін сол шикізатты беретін өсімдік жэне оның қай тұкымдасқа жататыны (орысша, қазақша, латынша) беріледІ, шикізаттың жиналған уақыты кандай ауруларға арналғаны көрсетіледі. Одан кейін белгілі бір тэртіппен жазылады:

Шикізатты кесу - шикізатты бөлшектеу мөлшері жэне оның си-паттамасы;

Микроскопиясы - шикізаттын диагностикалык белгілері келтіріледі;

Сапалық реакциясы микрохимиялық реакциясы,

хроматографиялык сынағы;

Сандық көрсеткіштері - ББЗ-дың пайыздық мөлшері, экс-тракты заттардың, ылғалдың, күлдің, шикізаттың бөлшектерінің мөлшері жэне оның ауытқу мүмкіндігінің шегі, органикалық жэне минералдык қоспалары көрсетіледі;

Бақылау эдістері;

Буып-түю немесе орау;

Таңбалау, тасымалдау, сақтау;

Жарамдылык мерзімі;

Негізгі фармакологиялык эсері (медицинада колданылатын өсімдік шикізаты үшін). ФС жэне ВФС бекітілгеннен кейін Денсаулық сақтау министрлігінде тіркеледі. Меншіктілігі көрсетіледі, ол Менщіктікте министрлік иңдексі, тіркелген номері жэне бекітілген жылдың соңғы екі саны көрсетіледі.

МеншіктІліктІ көрсету мысалы:

ФС 52-208-2012; мұнда 52-министрлік индексі, 208-тіркеуге алынған номері, 2012-документтің бекітілген жылы.

Дэрілік өсімдіктер шикізатын шетке шығару өте жауапты мәселе, Өйткені бүл шикізат дүниежүзілік сұранысты қажет ететін өнім. Сондықтан оған мүдтаждық тұрақты болатын нэрсе. Бұл шикізат табиғаттың бізге тегін берген сыйы. Соған байланысты біздер дэрілік өсімдіктер шикізатын шетке шығарғанда еліміздің экономи-касына зиян келтірмей, керісінше пайда келтіру туралы ойлауымыз керек. Жас жаңадан аяғынан түрып келе жатқан біздің елімізде бұл проблема элі заңды түрде бір жақсы жүйеге келіп үлгермей жатыр. Сондықтан бұрынғы КСРО кезінде бұл мэселе калай болып еді соған қыскаша тоқталып өтейік.

Дэрілік шикізатты шетке шығару КСРО - да 1922 жылдан бастал-ды. Жекеменшік фирмалардың орнына Советтік эртүрлі ұжымдар келді: Госмедторгпром, Госторг, Юготрава, Центросоюз жэне т.б. Көптеген дәрІлік өсімдік шикізаттарын шетке шығару бүрынғыдай қалпына келтірілді, олардың ішінде түймедағы (ромашка-маігісагіа), жөке ағашы (ІШа-липа) гүлдері, мия (§1усуггһІ2а-солодка) жэне т.б.

Бү_л бағыттағы жұмыстар 1929 жылы түбегейлі жақсарды. Өйткені көптеген ұжымдардың орнына бір ғана ұжым - «Лектехсы-рье» пайда болды, Осы ұжым ғана шикізаттарды жинап, дайындау жэне шетке шығарумен айналысатын болды. «Лектехсырье» КСРО-да бірнеше (Ленинградта, Одессада, Новосибирскіде жэне Влади-востокта) үлкен экспорттық базалар ұйымдастырды. Осы базаларға КСРО-ның эртүрлі региондарынан тауарлық массалар келіп, осы базаларда ол шикізаттарға лабораториялық сараптамалар жаса-лып, шикһаттар қосымша жөнделіп экспорттық кемелге жеткізілді. Бү_л базаларда тиісті сорттаушы, буып-түюші, таңбалаушы маши-налар болды. 1937 жылы «Лектехсырье» ұ_жымы «Разноэкспорт» ұйымының бір конторасы болып өзгерді. Ал 1960 жылы Сыртқы Сауда Министрлігінің қарамағында арнайы «Медэкспорт» бірлестігі қү-рылды. Сол 1960 жылдан бастап барлық дэрілік шикізаттарды, медикаменттерді шетке шығару жэне шеттен экелу операцияларын осы «Медэкспорт» бірлестігі жүргізді. XX ғасырдын екінші жарты-сында дэрілік шикізатты шетке шығарудың сипаты өзгерді. Шетке КСРО-да онша қажеттігі жок шикізаттарды шығара бастады. Мемле-кет ішінде қажеттігі бар шикізаттарды сыртқа шығаруға бірте-бірте тиым салынды. Мысалы, мияны (солодка) ішкі мұқтаждыкка пайда-

лана бастады. Оны ішкі өндірісте фармацевтикалық тамақ жэне баска өндірістік салаларда кеңінен пайдалана бастады. Сонымен қатар дәрілік эфир-майлы шикізаттар (бәден-аішит-анис; жалбыз-тепіһа-мята; дәуаскөк- Ғоепісиіит-фенхель), күрамында жүрек гликозидтері бар (жалынгүл-согопагіа-горицвет; наперстянка-с!і§іІа1І8) және т.б. пайдаланыла бастады. Өндірістің мүмкіншіліктері қазіргі кезде тек шикізат кана емес, сонымен қатар шығу тегі өсімдіктерге байланы-сты препараттарды шетке шығаруға мүмкіншілік береді. Қазіргі кез-де ТМД мемлекеттерінде өндірілген фитопрепараттарды көптеген мемлекеттердің дэріханаларында көруге болады. Патшалық Росси-яда фармакопеяны басып шығарудың кешеңдеуіне себеп болған ол көптеген дәріханаларындың кожайындарының шет елдің азаматта-ры, көбінесе немістер болуына байланысты. Бұл дэріханалар XIX ғасырдың ортасына дейін шет елдік дэрілік шикізаттарға тэуелді болды. Дәріханалар Россияда көптеген дэрілік өсімдіктердің бар екендігіне қарамастан шикізаттарды шет елдерден эсіресе Гер-маниядан алдырып отырды. Ол шикізаттардың көбісі Россияда өсетін өсімдіктерден алынғанына қарамастан олардан алынған препараттар Россияда қымбат бағаға сатылып отырды. Мысалы сантонин, ол алынатын шикізат тек Қазақстанда өсетін өсімдіктен алынады. 1925 жылы КСРО-да мемлекеттік фармакопеяның (МФ) ІЛІ басылымынын шығуы бірінші кадам еді, ал 1946 жылы фармакопеяның VIII басылымының шығуы Ресми қабылданған дэрілік өсімдіктерді регламенттеуге дү_рыс өзгеріс жасады. МФ VIII - ден бастап фармакопеяға ендірілген өсімдік шикізатының бэрінін шығу тегі отандык болды. Тек кейбір экзотикалық дэрілік шикізаттар мысалы: чиебухи, строфанты тұқымдары, қынаның қабығы, инекку-ана тамыры ғана шеттен келетін болды.

Дәрілік өсімдіктер ресурстарын қорғау

XX ғасырдан бастап дэрілік өсімдІктер мен олардан алына-тын препараттарға айтарлықтай назар аударыла бастады. Дэрілік өсімдіктерге назар аударудың басты себебі - олардың жоғары терепевтикалық (емдік) қүндылығы, кері эсерінің аз болуы.

Адамзат пен табиғат арасындағы тепе-теңдік бүзылып, табиғатка көптеген зиян келіп жатыр. Оның басты бірінші факторы- жер бетіндегі халық санының күн санап өсуі. ЕгердеІВОО жылы плане-тамызда 1 млрд адам тіршілік етсе, 1900 жылы 2 млрд., 1980 жылы

4 млрд-қа жетті. Адам санының тез өсуінің бір себебі - санитарлық жағдай мен медициналық көмектің жақсаруы. Өткен ғасырларда мыңдаған адамдар оба, тырыскақ ауруларынан кайтыс болған. Со-нымен катар, халықтың таралуы да айтарлықтай эсер етеді. Көптеген жылдар бойы халықтың көп бөлігі ауылды жерлерде түрған.

Табиғатка кері әсер ететін екінші фактор-ау ыл шаруашылығында химиялық заттардың (тыңайткыштар, пестицидтер, инсектицидтер) көптеп пайдалануы мен өндірістік индустриализациясы.

Үшінші фактор- өндірістік және транспорттық қалдықтардың атмосфера, топырақ пен суға таралуы. Атмосферадағы екі газдың (СО₂ 0₂) тепе-тендігі де өте манызды орын алады. Атмосферадағы СО₂ реттеуге мұхитта катысады. Мұхиттың буферлік манызының ролі онын бетінде кауіпті мүнай пленкаларының көбеюі нәтижесінде төмендеп отыр. Оттегі тек кана тірі заттарға емес, сонымен қатар ма-шиналар мен самолеттерге де қажет. Ауада С0₂ концентраииясының көбеюі парник эффектісіне экеліп соктыруы мүмкін.

Осындай глобальды жағдайлардың барлығы шабындықтар, далалар, ормандар мен ондағы дәрілік өсімдіктерге эсері бірден байқалмайды. Ресейдін Европалық бөлігі, Солтүстік Кавказ бен Кар-патта орман көптеп кесіліп, ондағы неше жылдар бойы қалыптасқан фитоценоздар бұзылды. Осы экосистемалардын біраз өсімдіктері жойылып кеткен. Ауылшаруашылығында, тын жерлерді жыртып, игеру, шөп шабуды күшейту жайылымды көп пайдалану - осын-даЙ іс-шаралардың барлығы дэрІлік қасиеттерге ие өсІмдіктердін

тіршілІк ортасын бұзады.

КСРО аумағында дэрілік өсімдіктер мен гүлдері эдемі өсімдіктерді теріп, букет жасау, сату бір жылдары бақылауға алынып, тыйым са-лынды. Қорғауға алынған мүндай өсімдіктердің тізімдері газеттер мен плакаттарда басылып шығарылды.

Алайда табиғаты бүзылмаған жерлерге туристер, демалушылар келіп кеткен соң осының өзі киратушы фактор ретінде эсер етеді. Кез келген табиғи экосистемада адамдар санының көбеюі ол эко-система үшін зиянды болып табылады, Адамдардың іздері көбейіп кетсе топырақ тапталып тығыздала бастайды, ал бұл топырактағы калыпты биологиялык процестердін бұзылуына экеліп соғады.

Қорықтарда ерекше қорғауға алынған территорияларға, белсенді туризмге шек қойылған. Мемлекеттік табиғи қорык - қоршаған ортаның табиғи эталондар, реликтілері, ғылыми зерттеулерге, ағарту білім беру ісіне, туризмге арналған нысандары ретінде экологиялык,

ғылыми және мэдени жағынан ерекше қүнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумактарының жиынтығы. Қорықтардын басты мақсатына

- табиғи ландшафтар эталонын мұндағы тіршілік ететін өсімдіктер
мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат кешендерінің
табиғи даму заңдылығын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық
эрекетінен табиғатта болатын өзгерісті болжау аса қажет.

«Ерекше бағалы орман объектілеріне» шаруашылық саласында ерекше кызығушылық тудыратын орман учаскілері жатады. Мүндай аймактар адам аяғы баспаған жерлер болып табылады.

Қорықтарда қорғауға бүкіл табиғи комплекстер емес, тек қана бірқатар элементтері алынады. Қорғауға алынған объектілерге қатысты бүл жерде ормандарды кесу, мал жаю, шөп шабуға тыйым салынуы қажет.

Табиғи объектілерді қорғаудың ерекше формасы - ұлттық пар-ктер. ¥лттық парктер - ерекше экологиялык, ғылыми, тарихи -мэдени және рекреациялық кұндылығы бар мемлекеттік табиғи

- қорық қорыньщ бірегей табиги кешендер мен объектілерінін
биологиялық жэне ландшафтық сан алуандығын сактайтын, олар-
ды табиғи қорғайтын жэне ғылыми мекеме мэртебесі бар ерекше
қорғалатын табиғи аумак.

Табиғатты қорғау мен демалуды біріктІрудің ең кең таралған түрі

- ірі қалалардың айналасындағы «жасыл зоналар» болып табылады.

Жақсы дамыған елдерде флора мен фаунаньтң кедейлену себептері айтылады. Табиғатты және табиғи ресурстарды қорғаудың халыкаралық одағының XIV Бас Ассамблеясында (Ашхабад, 1978) Табиғатты қорғаудың элемдік стратегиясы талқыланды. 1980 жылы халықаралық нормативтік акті кабылданды. Қызыл кітаптың алғашқы баспасьт «Дикорастущее виды флоры СССР, нуждающиеся в охране» жарияланды. 1981 жылы бүкілодақтық ботаникалык коғам Қызыл кітаптың екінші баспасын шығарды. Сирек және жойылып бара жатқан өсімдІктер бойынша табиғатты корғаудың халықаралық одағы қауіп төніп түрған өсімдіктерді категорияларға бөлді: 0 катего-риясында табиғатта болған, казір жойылып кеткен, алайда дақылда сақталған түрлер жатады, 1 категориясына -жойылып кетуге каупі төніп тұрган, ерекше қорғауды кажет ететін түрлер, 2 категориясына тікелей кауіп төнбеген, табиғатта сирек жэне шектеулі аудандарда кездесетін өсімдік түрлері, 3 категориясына - саны азайып, таралу аЙмағы кішірейіп, табиғи немесе адам қатысуы нэтижесінде жойы-кететін өсімдіктер жатады.

Айтылған барлық категорияға жататын өсімдіктер бірдей қорғауды қажет етпейді: кейбір түрлер еліміздің барлық террито-риясында қорғауды талап етсе, кейбірейлері тек сирек кездесетін жерлерде корғауды керек етеді. Дәрілік өсімдіктерді жинауға сәйкес ережелер бекітілген, арнайы нормалар бойынша жиналып, эрдайым бақыланып отыруы керек. Дәрілік өсімдіктерді үлкен өндіріс үшін емес, өз пайдасын ажырату үшін жинаушылар көбейіп кетті. Сондықтан сирек өсімдіктер категориясына жататын өсімдіктерді ең аз мөлшерде де жинауға болмайды. Олардың біразы қазіргі меди-цинада көп колданылады. Мұндай өсімдіктерді сақтап қалудың бір жолы - оларды дақылдар қатарына енгізу.

Өсімдіктерді жинауға шек қою, эрине сұрақтар тудырады: мұның барлығы не үшін жасалып жатыр, егер жер бетінен бұл өсімдіктер жоғалып кетсе не болады. Адамдар басқа өсімдіктер сияқты жоғалған өсімдіктер сортгарын шығарып алады деп ойлайды. Бұл сұрақтардың барлығына нақты жауаптар бар. Олар эстетикалык, этикалық жэне практикалық себептер. Эстетикалық себеп - адамдар таза ауада, табиғат аясында демалғанда көңіл - күйлері көтеріліп, денсаулықтарын жаксартады. Этикалык себебі, мысалы бұзакылар эйнектерді сындырып, қабырғаларға жазу жазса, қоғамнын ашуы келеді. Дэл осы жағдайды табиғи ландшафтарды бұзылуымен салыстыруға болады. Генофондты сақтау - эр организмнің өзіне тән генетикалық ақпараты болады. Егер осындай бір генотип жоғалса, онымен коса биогеоценоз немесе экосистеманын бір бөлігі де жой-ылады. Экожүйенің қалыпты ж^мысы, эдетте, оның компоненттері түгел қатысканда қалыпты болады.

2.2.7. Қазацстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін цаяатн галымдар жэне ресурстанулъщ зерттеу жұмыстарыныц болашагы

Академик Николай Васильевич Павлов - Қазақстандағы ботаник-тер мектебінің негізін қалаған жэне ^йымдастырған. Қазақ ғылым академиясының Ботаника институтының бірінші директоры. Акад. Павлов 1893 жьшы 23 мамырда Санкт-Петербургте қызметкердің жанүлсында өмірге келген. 1917 жылы Москвада ауылшаруашылық академиясын (қазір Тимирязев атындағы ауылшаруашылық акаде-миясы) бітірді.

Студент кезінен бастап Павлов ботаникаға қызығып бірнеше

экспедициялардын жұмысына қатысты. 1917 жылдан бастап Пав-лов КСРО территорияларында ұйымдастырылған эртүрлі 32 экспедициялардың жүмысына қатысты немесе басшылық етті. Ол экспедициялар Кавказда, Камчаткада, Байкалда, Қазакстанда болды. 1923 жылы акад В. Комаровтың үсынысымен Н.В Павлов. ботаник ретінде А.К. Козлов басшылық жасаған Монғолия экспедициясының мүшесі ретінде жұмыс жасады. Монғолияға барған экспедицияның жүмыстарынын нәтижесі 1929 жылы «Введение в растительный покров Хангайской Горной Страны» деген жэне 1928 жылы «По Монголи» деген атпен кітаптар жазылып баспадан шықты. Москва университетінің доценті болып жүргенде «Гүлді өсімдіктер систе-матикасы» және «Ботаникалық география» деген пэндерден сабақ беріп жүріп, эр түрлі региондарды зерттеуге арналған экспедиция-лар жүмысына қатысты.

Н.В Павлов. өзінің ғылымдағы өмірінің көп бөлігін Қазақстанға арнады. 1920 жылдары Павлов Торғай, Ақмола, Талдықорған жэне Алматы облыстарын, Жоңғар Алатауын, Балқаш өңірін зерттеді.

Бұл зерттеу жұмыстарының нэтижесінде бірнеше іргелі жұмыстар жазылып жарияланды.

Н.В. Павлов. аса білгіш флорист, өте жақсы ботаник - гео-граф жэне білімді ресурстанушы еді. Қазақстанға келгеннен кейін Н.В.Павлов. жабайы өсетін пайдалы өсімдіктер систематикасын зерттеуді жалғастырды. Соның нәтижесінде үлкен «Растительные ресурсьт Южного Казахстана» (1947) деген монография жазып жа-риялады.

Н.В.Павлов. құрамында илік заттары бар өсімдіктерді зерттеу-ге өте көп көніл бөлді. Ол Қазақстанда өзінің шэкІрттерімен бірге 13 рет экспедицияға шығып, Қазақстаннын эртүрлі региондардағы илік затты өсімдіктерінің құрамын, таралуын жэне қорын зерттеді. Сол жүмыстардын нэтижесінде 1947 жылы ол «Растительные сы-рье Казахстана» деген монография жазып жариялады. Ол моногра-фияда 1100 пайдалы өсімдіктер туралы мэліметтер берілген. Акад Н.В. Павловтың жетекшілігімен жэне редакішялық басшылығымен мәңгілік өте бағалы 9 томдық «Флора Казахстана» (1956-1966 жж.) еңбегі к¥Р^астьФылып жарыққа шықты. Н.В. Павлов үлкен білімдарлығының, ботаникалык эдебиетті өте жаксы білуінің жэне көптеген экспедицияларда жинақтаған мэліметтерінің барлығына «айланысты іргелі өте көлемді 700 беттік «Ботаническая гео-СССР» деген кітабьш жазып шығарды. Ол кітапта бүкіл

одақтың флорасы жэне өсімдіктер жабыны камтылған. Кейінірек демалысқа, шыққанына карамастан 1965 жылы Н.ВПавлов. «Бо-таническое география зарубежных стран» деген кітабын жазып шығарды. Н.В.Павлов көптеген флористикалық ресурстанулық экспедшияларының нэтижесінде ғылымда көптеген жаңалық ашты. Мысалы ол ғыльшда бірінші рет екі жаңа туысты (Сыреищиковия, Угамия) жэне 150-ге жуық жаңа өсімдік түрлерінің алғаш рет сипат-

тамасын берді.

Академик Н.В. Павлов 160-тан астам ғылыми еңбек жазды, онын ішінде 20-сы монография. Павлов Бүкілодақтық ботаникалық қоғамның Қазақстандық бөлімінің негізін салып, өзі басқарды. Павлов Қазақ ғылым академиясынын негізін салушылардың жэне алғашқы академиктерінің бірі.

Биология ғылымдарының докторы Михайлова Валенти-на Павловна академик Павловтың өте жакын шэкірттерінін бірі. В.П.Михайлова 1912 жылы Кострома каласында туылған. 1931 жылы ол Москва университетінің биология факультетіне түседі. МГУ-ді 1935 жылы бітіріп Кдзақстанға акад. Павловтың қарамағына жүмысқа келеді. Ботаника институтында өсімдіктер ресурстары лабораториясы ұйымдастырылып, онын жүмысын алға бастырған осы Михайлованық еңбегі. В.П Михайлова 20 жыл шамасында сол лаборотарияның меңгерушісі болып кызмет жасады. В.П. Михайлова Қазақстанньщ эртүрлі региондарында ботаникалык экспедицияның жүмыстарына белсенді катысты, ¥лы Отан Соғысы кезінде Михайлова илік затты өсімдіктерді зерттеу ұшін Іле-Алатауына, Кетментауға, Қаратауға жэне Балқаш өңіріне экспедицияға өздігінен шығып зерттеу жүмыстарын жүргізді. Экспедициялық жоспарлы зерттеу жұмыстарымен шектелмей В.М. Михайлова өзінің қарамағындағы қызметкерлермен басқа да пайда-лы өсімдіктерді де зерттеп, олардың биологиялық ерекшеліктерін екпе жағдайда да зерттеумен айналысты. 1944 жылы В.П Михай-лова. «Промышленные дубильные растения Заилийского Алатау» деген тақьірыпта кандидаттық диссертация қорғады. 1950 жылдан бастап В.П. Михайлова Ботаника институтының директорының ғылыми жұмыс жағынан орынбасары болып кызмет аткарды. Ал 1956 жылы Михайлова В.П. Институттын күрамында өсімдІктер ресурстары бөлімін ашып өзі сол бөлімнің меңгерушісі болып 1976 жылға дейін жүмыс жасады. «Өсімдік ресурстары» бөлімінің кызметкерлері В.П. Михайлованың жетекшілігімен іргелі ғылыми

зерттеу жүмыстарын жүргізді. Мысалы жабайы өсетін илік затты, дәрілік жэне техникалык өсімдіктерді жан-жақты зерттеу жүмыстары жүргізілді. Бұл жүргізілген жұмыстардың нэтижесінде алынған мэліметтер эртүрлі техникалық жинақтарда жэне монографияларда жарияланды. В.П. Михайлова өзінің илік затты өсімдіктерді зерттеу жүмыстарының нәтижесін «Дубильные растения флоры Казахста-на и их освоение» деген монографиясында 1968 жылы жариялады. Осы монография негізінде Михайлова докторлық диссертациясын корғады. В.П. Михайлова Қазакстанда мияны жан-жақты зерттеудің бастаушысы болды. Михайлова өзінің ғылыми жұмыстарын баска академиялық жэне салалык ғылыми институттарының жэне жоғары оқу орындарының лабораториялық жұмыстарымен байланысты жүргізді. Мысалы танинді өсімдіктерді зерттеуді КазМУ-дің проф Т.К. Чумбалов басқаратын химия кафедрасымен және ботаника институтының биохимия лабораториясымен (жетекші проф. Л.К. Клышев) тығыз байланыста жүргізеді. Эфир - майлы өсімдіктерді зерттеу жүмыстары химия ғылыми зерттеу институтымен (акад М.И. Горяев) бірге жүргізді. Барлық шикізаттық өсімдіктерді зерт-теу сол шикізатты түтынушы мекемелермен, мысалы «Союзлакри-ца«, «Союзлекарспром«, жеңіл өнеркэсіп министрлігімен жэне т.б. тығыз байланысты жүргізіледі. В.П. Михайлова бөлімнің жүргізетін ғыльши зерттеу жұмыстарын КСРО - дағы жетекші ғылыми зерт-теу орталықтарымен үйлестіріп жүргізуге тырысты. Мысалы КСРО ғылым академиясы Ботаника Институтының жетекші ғалымдарымен (А.Федоров, В.А. Соколов) жэне Өзбекстан ғыльш академиясының ботаника институтының гальшдарымен (К.З.Закиров жэне т.б.) жэне Түркменстан ғалымдарымен (Б.К. Кербабаев, К.М. Мурадов) үйлестіріп жасады. В.П. Михайлова өзінің ғылыми және экімшілік жұмыстарын мамандар дайындаумен бірлестіре жүргізді. 1976 жылы В.П. Михайлованың үсынысымен өсімдіктер ресурстары бөлімінің меңгерушісі болып М.К. Кукенов сайланды. М.К. Кукенов, В.П. Михайлованың көптеген шэкірттерінің бірі еді. М.К. Кукенов 1940 жылы туған. Ресурстанушылардың Ішіндегі Кдзакстан ғылым академиясының мүше-корреспонденті болып бірінші сайланған ғальщ. М.К. Кукенов биология ғылымдарының докторы, профессор. 1997 жылы қайтыс болғанға дейін сол бөлімнің меңгерушісі болды. Биология гылымдарыньщ докторы профессор Кукенов Мэдениет Картайұлы Қазақстандағы «Ботаникалық ресурстану» ғылымының негізін калаушылардың бірі болды, ол бүл ғылымның ғылыми

негізін жасап, пайдалы өсімдіктерді тиімді пайдаланып корғауға үлкен үлес қосты. М.К. Кукеновтың жетекшілігімен жэне тІкелей қатысуымен бірнеше іргелі ғыльши жұмыстар орындалып өндіріске енгізілді. М.К.Кукенов шикізаттық өсімдіктерді зерттеудің ғылыми-теориялық негізін, шаруашылықтағы игерудін негізін, және Ре-спублика территориясында ресурстык жұмыстарды жүргізудің көпжылдык бағдарламасын жасады.

М.К. Кукенов 180-нен астам ғылыми еңбек жазды, оның ішінде 1) Флавоноидсодержащие растения Юго-Востока Казахстана (1984); 2) Ресурсы лекарственных растении Казахстанского Тянь-Шаня (1989) деген монографиялары жэне «Ботаническое ресурсоведение Казах-стана (1999) деген оқулығы бар.

Казақстанда эртүрлі табиғи аймактар жэне белдеулер бар жэне олардың флорасы жэне өсімдіктер ресурстары өте бай екендігін ерекше айтуға болады. Қазақстан тәуелсіздік алғанға дейінгі халық шаруашылығының шикізаттық бағытта дамуы Қазақстан биосфера-сына өзінің үлкен зиянын тигізді. Көмір, қара жэне түсті метал, фос-форит жэне т.б нэрселерді өндірудің қарқынды дамуы Қазакстанның көптеген облыс орталықтарында экологиялық ортаны бұзды. Оларға қосымша тың жэне тыңайған жерлерді жалпы қайта жырту топырак қабаттарының бұзылуын апатты жағдайға алып келді. Казір Қазакстанда бұрынғы кезде кең тараған бетегелі-жусанды табиғи далаларды табу қиын.

Қазакстандағы ядролық сынақ полигондарының көп жылдар бойы кызмет жасауы, Қазақстанның көптеген территориясына, эсіресе Орталық Қазакстанның, Шығыс Қазақстаннын экологиялық жағдайына үлкен зиянын тигізді.

Жоғарыда аталған техногендік экологиялык факторлардың зарда-бы элі көпжылдар бойы халықтың денсаулығына керІ эсер етеді. Бұл айтылғандарға Арал, Балхаш жэне Каспий проблемаларын косатын болсақ, онда Қазакстанда эртүрлі сынақтар өткізілгенін табиғатты падаланудың ең соракьт, киратқыш эдістері колданғандығын көреміз. Солардың салдарынан Қазакстанның көптеген региондары, тер-риториялары экологиялық апатты аймақтарға жаткызылғаны жэне тез қалпына келтіру бүгінгі заман талабы.

Өсімдіктер жэне жануарлар элемі кандай жан түршігерлік өзгерістерге үшырағаны өзінен-өзі түсінікті. Бұл процестін бір көрінісі ол Қазақстан Қызыл кітабына енген өсімдіктер жэне жану-арлар түрлерінің жылдан-жылға өсуі. Мысалы, 1981 жылы шыккан

Қазақстан Қызьш кітабына 190 шамасында өсімдік түрлері кірген болса, жакында шығатын кызыл кітапқа 400-ден астам өсімдіктер түрлері кірген. Бүл эрине тірі табиғат үшін апатты жағдай. Галымдардың мэліметтерінде Қазақстан территориясының 60% антропогендік деградацияға ұшырап жэне шөлге айналып бара жаткандығы айтылады. Қазакстан Республикасы үшін қазіргі кезде ең өзекті мэселе ол өсімдіктер элемін жэне олардың ресурстык по-тенциалын қалпына келтіру жэне олардың алуантүрлілігін сактау.

Пайдалы өсімдіктерді тиімді пайдаланып қорғап жэне сақтаудың негізгі екі жолы бар:

1) Өндірістік популяциялары бар жоғары өнімді учаскелер есепке
алынуы керек және тұракты бақылауда болуы керек.

2) Шикізаттық өсімдіктерді мэденилендіру. Бірак та пайдалы
өсімдіктерді мэденилендіру процесі өте үзақ жэне шығыны көп,
яғни экономикалық жағынан тиімсіз. Өйткені өсімдіктерге алдымен
суарылатын, құнарлы топырақты жер керек.

Ал біздің республикамызда мұндай жерлер өте аз. Ондай жерлердін көп бөлігіне ауыл-шаруашылық дақылдары, бау-бақшалар егілген. Сондықтан адамдарға өте қажетті тағамдық өсімдіктердің орнына элі тиімділігі толық дэлелденбеген дэрілік өсімдіктерді егуге халык та, мемлекет те рұксат бере қоюы өте қиын нэрсе. Сондықтан пайдалы өсімдіктерді қорғап сақтаудың логикаға сиятын халық қолдайтын тэсілі ол сол табиғатта бар пайдалы өсімдіктердің қорын өте ұқыптылыкпен ғылыми түрғыдан дұрыс пайдалана білу керек. Республикамызда бірнеше ірі химиялық өндіріс орында-ры (Шымкенттегі химфармзавод, Оралдағы мия өңдейтін завод, Алматыдағы фармацевтикалық фабрика жэне т.б.) бар болғанымен елімізде медициналық жэне фармацевтикалық өндірістер күшті ғылым потенциалын элі құра алған жоқ (Кукенов, 1999). Соңғы жылдары бүл бағытта алғашқы кадамдар жасалды. Мысалы Қарағанды қаласында фитохимия ғылыми - зерттеу институты ащьщды, алғашкы отандық препараттар шығарыла бастады. Про-фессор М.К. Көкеновтың (1999) ойынша, Кдзақстанның ботаник-ресуртанушыларының алдында болашакта мынадай міндеттер түр.

1. Қазақстан жэне оның жеке региондары флорасындағы пайда-
лы өсімдіктердің биологиялық алуантүрлілігін зерттеуді жалғастыра
беру.

2. Әрбір жеке шикізаттык өсімдіктердің ресурстық сипаттамасын

оның ішінде міндетті түрде болуы керек: 1) Экологиялық-

54174 65

фитоценотикалык, 2) фитохимиялық ерекшеліктері; 3) ресурстық көрсеткіштері;

4) экономикалық бағасы; 5) пайдаланудың тиімділігі жэне т.б.

3. Жоғарыда келтірілген көрсеткіштердің бэріне талдау жасаудың
негізінде республикамыздағы бар өсімдіктер ресурстарьш тиімді
пайдаланудың жүйесін жасау,

4. Республикада бар шикізаттар негізінде үзақ жылдарға арналған
бағдарлама жасау. Ол бағдарламада Республиканың әр регионы үшін
қандай саланы жэне өндірісті қамту қажет екендігін көрсету.

5. Бірыңғай ғылыми-өндірістік орталық кұру. Ол орталық
өсімдіктершикізатын жинаудан бастап соңғы өнім алғанша
жүргізілетін жүмыстардың барлығын үйлестіру керек.

6. Шикізатты жинау, кептіру жэне сапасына қойылатын талап-
тар туралы жасалған барлық инструкциялардьщ қатал орындалуын
тұрақты бақылауда ұстау керек.

7. Жергілікті халык пайдаланатын жеке өсімдіктердің пайдалы
қасиеттері туралы мэліметтер жинау (Этноботаникалык зерттеулер)
жэне бүрын зерттелген өсімдіктерді сын көзбен қарап тексеру.

8. Шаруашылык үшін бағалы қасиеттері және белгілері бар
перспективті өсімдіктерді теренірек зерттеу.

9. Шикізат ресурстары таусылған (немесе ескірген) есімдіктерді
толық айырбастай алатын жаңа шикізат көздерін іздеу.

10. Ресурс сактайтын зерттеу тэсілдерін, жинау технологиясын,
шикізатты толык пайдалануды камтамасыз ететін тэсілдерді жасау.

11. Табиғатта тапшы жэне сирек кездесетін пайдалы өсімдіктерді
терең жерсіндіру жұмыстарын күшейту.

Профессор М.К. Кукеновтын (1999) көтерген проблемалары 15 жыл өтседе әлі толык шешілген жоқ яғни өзектілігін жоғалтқан жок.

Республикамыздадәрілікөсімдіктержэнеолардыңресурстарынын жағдайы туралы тек соңғы 3 жылда 3 докторлық диссертация корғалды (Д.К. Айдарбаева 2010, Н.Г. Гемеджиева 2010, А.Б. Мырзағалиева 2010). Д.К. Айдарбаева (2010) Оңтүстік Қазакстан обылысында (Сарыағаш, Арыс, Отырар, Шардара аудандарында) өндірістік маңызы бар өсімдіктердің 4 түрін, Жетісу Алатауында (Сарқант, Ақсу, Алакөл, Ескелді, Панфилов Кербүлақ аудандарында) 19 түрін, Оңтүстік Алтай тауларының (Қатонқарағай, Күршім аудан-дары) бұрынғы зерттелмеген өндірістік маңызы бар копа кұрайтын 26 - өсімдік түрлерін аныктап олардын карта сызбасын жасаған. Оңтустік Қазақстан облысында 4 өсімдіктің өндірістік корлары

аныкталған (/егиіа /оеПсІа өндірістік қоры 2109.9 тонна, аііосһгша дурзорЬИоісІез- 98.0, аііосһгшарапІсиһШт-91'.1', §1усуггһі2а §ҺЪга Ь _50-53тонна болатындығы анықталған. Жетісу Алатауында 19 пай-далы өсімдіктердің табиғи қорлары аныкталған. Олар (жерүсті, же-расты бөліктері) Ъирһіеигит аигеит (0,3т) асопііит тописоіа (0,6/0,3т), һурегісит рег/огаіит (3,5т), асһіііеа тіііе/оііит (6,4т), іһутиз тагхсһаііапт (0,6т), сіеірһіпіит сіісіуосагрит (6,1т/10,0т), ерһеЗга е^иһеііпа (744,7т), раіппіа іпіегтедіа (35,0т), $аЫа сіізегіа (65,От), ЪегЪегіз зрһаегосагра (67,0т), ішзііа^о /ш-/ага (0,18т), огі§апит ші^аге (0,5т), тоаа Іаха, гоха рег§егіит (21,5т). Онтүстік Алтай тауларында 26 өсімдіктерінің табиғи шнкізат қорлары зерт-телген: ЫірегкШа иІтагіа(2\,Іт), ерһесіга едизейпа (154,7т), сгеріз зіЫгіса (4,6т), уегаігит ІоЪеПіпшп (189,8т/221,8т), ^егаігит пі§гит (8,6т), запдшогЪа о$ісіпаШ (10,8т тамыры), Ъирһішит апгеит (115,6т жерүсті) ЬирЫигит тиШпег^е (5,8т жер үсті), һег^епіо сгаззі/оііа (32,4 тамыры) және т.б.

Д.К. Айдарбаева (2010) пайдалы (оның ішінде дэрілік өсімдіктер бар) өсімдіктердің казіргі жай-куйін және пайдалануын есепке ала отырып, бүл өсімдік түрлерінін шикізат даярлау қаркынын сараптап, эр өсімдік түрлеріне жеке-жеке тоқталып, оларды тиімді пайдалану жэне сактау жөнінде үсыныстар берген.

И.Г. Гемеджиева (2010) алғаш рет Солтүстік Тянъ-Шань Жонғар провинцияларында таралған алкалоидты өсімдіктердің тізімін жа-сап, оларға жан-жақты талдау жүргізген. Нэтижесінде Солтүстік Тянь-Шань Жоңғар провинцияларында кездесетін алкалоидты өсімдіктердің таралуы жөнінен қазақстандағы ең кең таралған орталығы екендігі анықталған жэне оларды тиімді пайдаланудың ғылыми негізі жасалған.

Зерттеу нэтижесінде «Қазақстан аоколоидты өсімдіктерінінтізімі» жасалынып, олардын ценоз түзуші 207 түрі(21,8%) анықталған. Олардың 161 түрі (77%), Солтүстік Тянь-Шань- Жонғар провинци-яларында таралған өсімдіктер екендігі анықталған. И.Г.Гемеджиева (2010) Солтүстік Тянь-Шань Жоңғар провинцияларында таралған алкалоидты өсімдіктердің дэрілік фармокопеялық келешегі бар түрлерін сактап жэне оларды тиІмді пайдалану туралы ұсыныс бер-ген.

А.Б. Мырзағалиева (2010) Батыс Алтай жэне Нарын жоталарының табиғи флорасының дэрілік өсімдіктерін зерттеген нэтижесінде зерттеуге алынған 8 жотаның өнімдік қоры келесідей екендігін

айқындаған. Иванов жотасында -21түр (2737,4т), Үлбі жотасын-да -22түр (2162,1т), Оба жотасында -13 түр (1986,Зт), Листвяга жотасында -23 түр (3032,Зт), Холзун жотасында -ЗОтүр (3328,1т), Көксу жотасында -15 түр (2654,8т), Тигирецкий жотасында - 1 Ітүр (1487,Зт), Нарын жотасында -22 түр (2843,От) бар екендігін зерттеу нэтижелерінде анықтаған.

А.Б. Мырзағалиева (2010) дэрілік өсімдіктер ішінен өндірістік кор түзетін түрлерге ^егаігит Іоһеіапит (2664,2т)_; сіеірһіпшт еіаіит (1134,4т), сһатае пегіоп ап§тІі/о!іит (1141,2т), ^сопіШт ареіаіит (911,8т), асопііит Іеисозіотит (1297,5т), Ьег§епіа сшззі/Ыіа (765,5т), затзагеа Іаіі/оііа (558,5т), раеопіа апотаіа (786,1т) жататындығын жете аныктаған.

А.Б. Мырзағалиева (2010) жалпы алғанда, Батыс Алтай жэне На-рын жоталарында дэрілік өсімдіктердің түрлік құрамын, таралуын жэне олардын табиғи қорларын аныктаған. Мысалы, Батыс Алтай жоталарында дэрілік өсімдіктердің 459 түрі (184 түрі официальді, ал 275 түрі болашағы зор) ал Нарын жотасының террриториясын-да дәрілік өсімдіктердің 312 түрі, олардың 151 түрі официальді. Ібітүрінің келешегі мол екендігін анықтаған.

Пысықтау с^рактары.

1. Жана дэрілік өсімдіктерді табу жолдары

2. Халықтық медицина туралы түсінік.

3. Дэрілік өсімдіктер гүлдерін, жемістерін жинастыру, тамырла-
рын, тамырсабағын жинау ерекшеліктері

4. Дэрілік өсімдіктер шикізатын кептіру.

5. Адамзат пен табиғат арасындағы тепе-теңдік бұзылысынан
табиғатқа зиян келіп жатыр. Осы жағдайды бүзатын негізгі факторлар.

6. Табиғатты қорғаудағы үлттык парктер, қорықтар жэне ірі
калалардың айналасындағы «жасыл зоналардың» ролі.

7. Сирек жэне жойылып бара жатқан өсімдіктерді табиғатты
корғаудың халықаралық одағының қауіп төніп түрған өсімдіктерді
категорияларға бөлуі.

8. Қазақстан өсімдіктері ресурстарын зерттеудің негізін қалаған
ғалымдар.

9. Ресурстанулық зерттеу жү_мыстарының болашағы.

10. Соңғы жылдары (10-15 жыл) Қазақстанда жүргізілген
ресурстануға қатысты жүмыстар жэне олардың нэтижелері (Д.К.
Айдарбаева, Н.Г. Гемеджиева, А.Б. Мырзағалиева жүмыстары).

11. Қазақстандағы жыл сайынғы дэрілік шикізат дайындау

мөлшері.

12. Жалпы өсімдіктерді кептіру эдістері.

13. Шикізатты сақтау мерзімдері.

14. Дэрілік өсімдіктердің түріне байланысты олардың мүшелерін
шикізатын жинау ережелері.

15. Адашатпен табиғат арасындағы тепе-теңдіктін бүзылып,
табиғатқа зиян келуінің негізгі формалары.

16. Өсімдіктерді тиімді пайдаланып корғап жэне сақтаудың
негізгі жолдары.

17. Профессор М.К. Көкеновтың ойынша (1999) Қазакстанның
ботаник- ресурстанушыларының алдында тұрған міндеттер.

.

•

.