Маһасеае ,Ги88. Құлқайырлар түқымдасы. Семейство мальвовые

Ботаникалык сипаттама-

сы.Биіктігі 60 - 150 см болатын көпжылдық өсімдік. Түкті, жоғарғы жағы жэне жапырақтары барқыт жібек сияқты. Сабағы тік, ци-линдр тэрізді, карапайьш немесе аз бұтақталған. Жапырак сағасы 2-4 см; жапырактарының үзындығы 2,5-14 см, ені 3-11 см, төменгілері жүмыртқа тэрізді немесе дөңгелек; ортаңғылары дөңгелек негізді; үстіңгілері жүмыртқа

тэрізді. Медицинада тамыры мен тамырсабағы пайдаланылады. Хромосомдар саны 40, 44, 42.

Таралуы.Бүрынғы КСРО-ньщ дала жэне орманды дала зо-наларында Европалық бөлігінде, Батыс Сібірдің онтүстігінде, Қазақстанда орта Азияда, Кавказда таралған. Қазақстанның барлық аудандарында дала аймағында, ылғалды шалғындықтарда, өзен алкаптарында кездеседі.

Қоры.Зерттелмеген.

Медицинада колданылатын мүшелері, оларды жинау және кептіру.

Медицинада жалбызтікеннің дэрілік шикізаты ретінде тамыр-шалары немесе тамырлары пайдаланылады, оларды көктемде не-месе күзде дайындайды. Тамырларын топырақтан жэне ұсақ та-мыршалардан арылтады, ағаштанған бөлігін жояды, жуып, жоғарғы кабатын алып тастайды. Ірі тамырларды бөліктерге бөледі, ашық ауада 2-3 күн кептіреді, кейін кептіргіште, пеште немесе темпера-турасы 40°С-қа дейін темір шатырдың астында кептіреді. Дүрыс кептірілген тамырлар түсі сарғыш немесе ақ - сүр, дэмі тэттілеу бо-луы тиіс. Ауада шикізаты тез дымқылданады, сондықтан оны күрғак жүмсақ жабылған жерде сақтау керек.

Химиялық кұрамы.Тамырларьшда жэне тамырсабағында 25-30% суда еритін шырышты заттар (22% галактурон қышкылынан, 48% глюкозадан, 8% пентозадан жэне т.б. түрады), шамамен 2%-дай

спарагин жэне бетаин, лецитин, фитостерин, 5-10% қанттар, 10%-ай пектин, аз мөлшерде танин, 7% минералды заттардың фосфатта-рьі жэне 30%-дай крахмал бар.

Медицинада қолданылуы.Жалбызтікеннің препараттарында болатын шырыштың көп мөлшері олардың тыныс алу жолдарынын жэне асқазан- ішек ауруларын емдеуде қолданылуыньщ негізі болып табылады. Жалбызтікеннің тамырынан алынған сулы препараттар корғаныш, жүмсартатын, кабынуға карсы касиетке ие, қакырык түсіретін жэне ауруды басатын эсер береді. Созылмалы бронхит, ларингит, бронхопневмония, бронхиальды астма аурулары кезінде шырышты заттар зақымдалған жерлерді коршап, қабыну факторла-рынан жүйке талшыктарын қорғайды.

Гастритте, асқазаннын жэне он екі елі ішектін жара ауруларын-да шьфыштар зақьшдалған жара - эрозивті аймактарды коршап, қорғаныш кабатын түзеді жэне басқа препараттармен бірге кабынуға қарсы эсер береді. Жэне асказан сөлінің кышкылдығы жоғары болған сайын оның эсері көбірек жэне ұзағырақ болады. Жалбызтікеннін тамырының сөлі удын сіңу кабілетін төмендетеді, сондыктан онын препараты кейбір улану жағдайларында пайдаланылады. Дәрілік жалбызтікенді экзема жэне псориаз кезінде де қолдануға болады. Сырткы булау жэне клизмалар түрінде қолданылады. Жалбызтікеннін тамырынын тұнбасы және одан алынған дэріханалық препарат-тар (жалбызтікен сиропы, жалбызтікен тамырының тұнбасы. жалбызтікен тамырының сүйык экстракты, құрғак экстракты) көбінесе тыныс алу жолдарының ауруларында қолданылады: ты-ныс алу жолдарының қабынуы, жөтел, бронхит жэне бронхиалъды астма. Сонымен қатар жалбызтікеннің тамыры асқазан-ішек аурула-рында колданылады: көлеміне жеткізедіде ыстық күйінде күніне 3-4 рет тамақтан кейін қолданады.

Халық медицинасында қолданылуы.Халык медицина сьінда жалбызтікеннің гүлдері мен жапырактары пайдаланыла-ДЫ. Гүлдерінен алынған түнбаны көздің шырышты қабығыньш Қабынуы ауруларында шаю үшін, ауызды шаю үшін қолданылады Жалбызтікенді цистит, созылмалы простатитті емдеу үшін буындардағы ауруларды басу үшін дизентерия. балалардағь Диспепсия кезінде пайдалануға болады. Сонымен қатар тіс иег-Кабынғанда түнба түрінде ауыз қуысын шаюға колданылады, аі ^салкын түрінде көзбен терінің шырышты қабығы қабынғандг Қолданылады.

Арһуііа Ь. Итсигек бұйырғын. Ёжовник безлистый

СһепороЛіасеае Үепі.

Алабұталар т^қымдасы

Семейство маревые.

Ботаникалық сипаттама.Биіктігі 40-80см болатын, көпжылдық жар-тылаЙ бұта. Тамыр жүйесі кұшті дамыған. Сабағы бүтақтанған, төменгі жағы сүректенген, жасыл, етті, цилиндр тэрізді мүшеленген, жапырақсыз бұтакшаларымен. Гүлдері майда, сарғыш немесе қызғылт, ұсқынсыз, төбелік гүлшоғыры гүл жапырақшапары қолтығында дара

гүлдер орналасқан, жемісі жидек сикты, спираль тэрізді ұрығымен маусым айынан күзге дейін гүлдейді.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау және кептіру.Медицинада өсімдіктің бүкіл жер үсті бөліктері колданылады. Итсигек бұйырғынды медицинада қолдану үшін ма-усымнан қыркүйекке дейін жинайды. Шикізатты қол орақпен не-месе арнайы агрегаттармен жинайды, өркендерінің жоғарғы жағын үзындығы 20-25см етіп кесіп алады. Жиналған шикізатты кішкентай үйінділер жасап күнге 2-3 күн калдырады. Сосын үлкенірек шөмелеге жинайды. Сосын шикізатты қырманға апарып баса-тын машинадан өткізеді. Содан кейін шикізатты електен өткізеді. Бү_йырғынның бір данасыбООден 2400граммға дейін жасыл өркендер береді. Вегетациялық кезеңде бү_йырғындағы алколоид мөлшері азая береді.

Таралуы.Шығыс Жерорта теңіздік түр, шығысқа Монгол Ала-тауына дейін енеді. Қазақстанда сорларда, такырларда, сортаң топырақтарда сексеуілдер арасында, кейде шөлдерде тыңайған жер-лерде кездеседі.

Қорыесептелінбеген эдебиетте накты мэліметтер жоқ.

Жинау және шикізат дайындау.Бүкіл жер үсті бөлігін маусым айынан тамызға дейін жинайды. Итсигектін барлык мүшелері улы болғандықтан, оны үлкен сақтыкпен жинау керек. Қолғап киіп жэне респиратормен жинау керек.

Химиялық қүрамы.Итсигектің сүректенбеген жасыл

өркендерінде 2-4% кейде одан да артык алкалоидтар анабазин, афяллидин, лупинин, оксиафиллин окиафиллидин жэне 14- 15% кьімыздық қышқылы болады. Дегенмен негізгі алколоид анабазин

_мол болады.

Медицинада қолданылуы.Итсигектен алынатын никотин қышкылы медицинада пеллагра ауруын, бауыр ауырғанда, қан та-мырлары тарылғанда, түйілгенде, жараларды емдеуде жүкпалы ауру-ларды емдегенде кеңінен қолданылады.