ДӘРІЛІК ӨСІМДІК ШИКВАТЫН МИКРОСКОПИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ТУРАЛЫ

Өсімдік шикізатының микроскопиясын зерттеу жарық жэне люминесцентті микроскоп көмегімен жургізіледі. Микроскоп көзге көрінбейтін обьектілердің катты үлғайған бейнелерін алуға мумкіндік береді. Микроскоп көмегімен микробейнелердің мелшерін, қүрылысын, жэне т.б. сипаттамаларын аныктайды. Микроскоп элементтердің арасы 0,20 мкм-ге дейін болатын қүрылымдарды ажыратуға мүмкіндік береді. Микроскоптың шешу қабілеттілігі жарыктың толқындық касиеттерімен байланысты. Препараттын кұрылымын ажырату оның бөлшектерінің жарықты сіңіру, шағылыстыру жэне сындыру қасиеттеріне бір-бірінен ажыратылғанда ғана мүмкін болады. Дәрілік есімдік шикізатынан микроскопиялық препараттарды даярлау техникасы алуан түрлі жэне де зертгелініп отырған обьектінің морфологиялық тобына, оның күйіне (бүтін, бөлшектелген, кесілген немесе ұнтақ) байланысты болады.

Жапырақ, шөптер, гүлдер.

Бүтін жэне кесілген шикізат. Бүтің шикізатты зерттеу кезінде жапырақ тақтасьщың жүйкесі бар белшектерін алады. Шөптерден жапырақгарды, кейде сабақ пен гүлдің бөліктерін, гүлдерден-тостағанша мен күлтені жеке қарастырып алады. Кесілген шикізатты зерттеген уақытта жоғарыда аталған мүшелерге қатысты әртүрлі бөліктерді алады. Препараттарды жиі ақшылдандыру кажет болады.

Төмендегідей тәсілдер қолданылады:

1. Шикізатгың бөлшектерін пробиркаға салып, сумен араласқан 5%
натрий гидрооксидін қосып (1:1), 1-2 минут қайнатады. Кейін Петри
табақшаларына көшіріп, сумен мұқият шаяды. Шикізат бөліктерін
заттык шыныдағы глицерин немесе хлоралгидрат ерітіндісіне садады.

2. Жапырактардың бөліктерін 1:1 катынаста сумен араласқан хлорал-
гидрат ерітіндісінде 5-10 минут қайнатады да (ақшылданғанға дейін) зат-
ты шыныдағы глицерин немесе хлоралгидрат ерітіндісіне салып, скадь-
пель немесе инемен екі бөлікке бөледі. Онын біреуін акырын аударады.
Обьеһггіні жабындық шынымен жауып, ауа көпіршІктері жойылғанға
дейін спиртовканың жанында аздап кыздырады да, суығаннан кейін
зертгейді. Жапырактың екі жағын да микроскоп арқылы кіші жэне
үлкен үлғайтулармен карастырады. Сабақтың бөлшектерін 5% на-
трий гидрооксидінде 5-10 минут кайнатып, сумен шаяды. Эпидермисті
скальпельмен немесе инемен бөліп алып, бетін қарастырады, калған

щіпаларынан обьектіні затгық шыны бетіндегі хлоралгидрат неме-се глецерин ерітіндісіне езу аркылы препарат жасалынады. 10 минут хлорапгидрат ерітіндісіне қайнатылған жапырақтардың көлденең кесіндісін шикізат бөлшектерін бузина әзегінің ортасына кыстыру аркылы эзірлейді.

Ұнтак.Заттық шыны бетіне 1-2 тамшы хлоралгидрат ерітіндісін тамызып, зерттелінетін ұнтақтың аздаған мөлшерін салады. ¥нтақты хлоралгидрат ерітіндісіне батырылған иненің үшымен алып, мұкият араластырып болғаннан кейін, бетін жабындық шынымен жабады да, ауа кепіршіктері кеткенге дейін спиртовка жалынына қыздырады. Шыныньщ үстін препараттық иненің сабымен ақырын басып, шетіне шыкқан сүйықтьщты сүзгіш қағаздың көмегімен со-рып алады. Қатты жапырақ пен қатты сабактан жасалынған ұнтақты 5% натрий гидрооксидінде кайнату арқылы мөлдір түске енгізеді.

Тұкымдар, Жемістер.

Бүтін шикізат.Тұқым кабықшасынан, жемісқап бетінен немесе көлденен кесіндісінен препараттар даярланады.

Тұқым қабыкдіасынан жэне жемісқаптың бетінен жасалынған препараттар. 2-3 түқымды немесе жемісті 5% натрий гидрооксидінде 2-3 минут қайнатып, мұқият сумен шаяды, Обьектіні заттык шыныға орналастырып, препараттық инелермен Іұкымды қабықшасьшан, жеміскапты үлпаларынан ажыратып, хлоралгидрат немесе глицирин ерітіндісінде карастырады.

Кесінділер.Кесінділерді эзірлеу үшін қү^эғак түқымдар мен жемістерді тэулікке ылғалды камераға салу арқьшы алдын-ала жұмсартады. Ылғалды камера ретінде бірнеше тамшьт хлороформ қосылған суы бар эксикатор алынады. Сонымен катар жұмсартуды обьект каттылығына байланысты су буымен 15-30 минут өңдеу арқылы іске асырады. Ұсақ жемістер мен тұкымдарды 0,5x0,5x1,5см парафинді блокқа ендіреді. Балқыту төмендегідей жүргізіледі: отка Қыздырылған препараттық иненін ұшьшен ойық жасап, дереу ара-да сол жерге обьетіні орналастырады (обьектінің беті кұрғақ бо-луы керек). Кесінділер парафинмен бірге жасалынып, парафиннен с^йықтыкка матырылған иненің ұшымен тазартылады. Микропре-параттар глицерин немесе хлоралгидрат ерітіндісінде жасалынады.

Абық.

Бүтін жэне бөлшектенген шикізат. Қабыктың тігінен жэне көлденеңінен кесінділерін төмендегідей тэсілмен дайындайды:

2-3x0,5- Ісм мөлшеріндегі шикізат бөлшектерін суы бар пробиркада 5 минут қайнатып, бөлшектердің накты тігінен жэне көлденең кесіндісі кесілуі үшін скальпельмен тегістейді. Жасалған кесінділердің микро-препараттарын хлоралгидрат немесе глицерин ерітіндісінде даяр-лайды. Әртүрлі қүрылымдар мен заттарды айқындап қажет болған жағдайда цитохимиялық реакцияларды жүргізеді. Сүректенген (лиг-нификацияланған) элементтерді флороглюцин ерітіндісінің бір-неше тамшысы мен 25%-дык түз кышқылының 1 тамшы қоспасымен айқындайды. Бір минуттан кейін сұйықшқгы сүзгіш қағазбен сорып алады да, хлоралгидрат ерітІндісі немесе глицеринге салынған кесіндіні жабындық шынымен жауып қыздырусыз қарастырады. Сүрекгенген арқаулық элементтер алқызыл түске боялады. Сүректенген элемештерді бояу үшін сафранин ерітіндісін де қолдануға болады. Кесінділерді 50% спирттегі 1% сафранин ерітіндісіне 30 минут үстаған соң (жабык бюкс немесе сағатгық шыныға), аддымен 50% спиртпен, одан кейін кдшіқылданған спиртпен (1 ООмл спиртке 2 тамшы концентрлі хлорсутекті кышқылды қосады) шайып, заттық шыныдағы глицеринге енгізеді. Сүректенген клетка қабықшалары қызыл түске боялады.

Крахмал.Крахмалды айкындау үшін қүрғак қабықтьщ қырындысын жасап люголь ерітіндісінде жэне жоғарыда көрсетілгендей суда қарастырады.

Илік заттар.Илік заттардың барын к^рғақ қабықтың ішкі жағына 1 тамшы теміраммонийлі кварцтың немесе хлорид тотықты темірдін ерітіндісін тамызу арқылы айкындайды. Қара-көк немесе қара- жа-сыл бояу пайда болады.

Антрацен туындылары.Антрацен туындыларын қабықтың ішкі бетіне 1-2 тамшы натрий гидроксиді ерітіндісін тамызу арқылы (қан қызылға боялады) немесе микросублимация арқылы айкындайды.

Тамырлар, тамырсабақтар, түйнектер, пиязшықтар,

Түйнекті пиязшықтар.

Бүтін шикізат.Тігінен жэне көдденең кесінділерді даярлайды. Же-расты мүшелерінің кішігірім бөлшектерін суық суға салып, бір тэулік ұстаған соң, 3 тәулік 95% спирт пен глицерин (1:1) қоспасына енгізеді. Жүмсарған обьектілердің накты тігінен жэне көлденеңінен кесіндісі кесілуі үшін скальпельмен тегістейді. Жасалған кесінділердің микро-препаратгарын хлоралгидрат немесе глицерин ерітіндісінде даярлай-ды. Нактамалық белгілерді алдымен кіші, сосын үлкен үлғайтумен қарастырады. Құрғақ жерасты мүшелердің кырындысымен кажетгі

микрохимиялык реакцияларды жүргізеді. Сүректенген элементтері крахмал, шырыш, шыны мен эфир майлар, илік заттар мен антра-цен туындыларының барын «Жемістер мен тұқымдар«, «Қабық» бөлімдерінде көрсетілген эдістемеге сэйкес айқындайды.

Инулин.Инулинді айқындау үшін заттық шыныдағы 0,1 г унтақты 1-2 тамшы а-нафтол (резорцин немесе тимол) және 1 там-шы концентрлі күкірт қышқылының коспасына салады. Қызғылт-күлгін бояу (резорцин мен тимолдан шоксары-кызыл т.с) пайда бо-лады. Инулиннің бары туралы түжырымдарды крахмал жок болған жағдайда ғана жасауға болады.

Бөлшектенген шикізат. Жерасты мүшелерін бөлшектерін 5% на-трий гидрооксиді ерітіндісінде 3-5 минут қайнатады. Суға м^қият шайған соң бөлшектерді глицерин немесе хлоралгидрат ерітіндісінде езе отырып микропрепараттарды дайындайды. Жерасты мүшелерін қырындысы және ұнтағымен жүргізілетін микрохимиялық реакция-лар «Қабық» бөлімінде көрсетілгендей іске асады.

¥нтақ.Жерасты мүшелерінің нақтамалық белгілерін жэне оның қүрамындағы заттарды айқындау үшін бірнеше препараттар (хлоралгидрат ерітіндісінде) эзірленеді. Сүректенген элементтер, крахмал, шырыш, шыны мен эфир майлар, илік заттар мен антра-цен туындыларының барын «Жемістер мен түқымдар«, «Қабық» бөлімдерінде көрсетілген эдістемеге сэйкес айкындайды.

Пысықтау сүрақтары

1. Өсімдік шикізатының микроскопиясын зерттегенде
микроскоптың көрсету кабілеттілігі неге байланысты.

2. Кесілген шикізатты (жапырақ, шөптер, гүлдер) зерттеген
уақытта препараттарды жиі мөлдірлендіру қажет болады. Ол үшін
не істеу керек.

3. Катты жапырақ пен қатты сабақтан жасалған ұнтақты калай
мөлдірлендіреді.

4. Тұқьш қабықшасының, жемісқап бетінен препараттарды қалай
жасайды.

5. Сүректенген элементтерді бояу калай жасалынады.

6. Крахмал жэне илік заттардың бар екендігін қалай аныктайды.

7. Сүректенген элементтер, крахмал, шырыш, шыны мен эфир
^майлары, илік заттар жэне антроцен туындыларының барын қалай
анықтайды.