Капипсиіасеае ^и«8. Сарғал-дақтар т^қымдасы Семейство лю-тиковые

Ботаникалық сипаттама-

сы.Биіктігі 80-200см. жететін көпжылдық жағымсыз иісі бар шөптесін өсімдік. Тамырсабағы жуан, қысқа тамырлары көп, мыкты, шашақтэрізді. Сабактары бірнешеу, шөптесін, көпжылдык (біржылдық) қарагіайым немесе жоғарғы бөлігінде шамалы бүтактанған. Жапырактары күрделі, екі немесе

үш қауырсынданған, ұзындығы 15-40см, еніде сондай, ұзындығы 7-20см сағақтарда орналасқан. Бүкіл өсімдік сирек түктермен

экабылған гүлдері майда, көкшіл-ақ, өте көк олар қарапайым доға тэрізді иілген немесе түбірінде бұтақтанған шашакка жиналған. Тостағаншалары 4-5 жапырактан, ақшыл гұл ашылғаннан кейін онай түсіп қалады, күлтелері, нектарлары ақшыл жүмыртқа тэрізді, аталыктары әте көп ақшыл үзындыгы 3-5мм, аналықтары 1-5 бір ұялы, жатырмен. Шілде-тамыз айларында гүлдейді. Сасық қандалашеп тұқымдарымен жэне вегетативтік жолмен көбейе алады. Хромосомдар саны 16.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау кептіру.

Медицинада сасық қандалашөптің тамырсабағы жэне шөбі пай-даланылады. Тамырсабағын дайындау вегетациясы токтағанда күзде басталады. Тамырсабағын қазып алып жақсылап жуып жеке кесек-терге кесіп кағазга кептіреді. Сосын оларды майда тамырлардан та-зартып, тағыда кептіреді.

Таралуы.Отаны Монғолия, Сібір. Батыс жэне Шығыс сібірде, Монғолияда кездеседі. Қазакстанда сасыққандалашөп қылкан жэне жалпақ жапыракты ормандарда өседі. Семей,борынды Алтайда өніп өседі.

Химиялық кұрамы.Жерүстіндегі мүшелерінде алко-лоидтер флаваноидтар эфир майы С дэрумені бар екендігі анықталған. Тамырсабағында гесперидин, салицил, изоферула, метоксикорин қышкылдары, илік заттар, қант алколодтардың іздері, қарамай косындылары жэне цимицифутин, майлар глюкозидтер, фиостерол және қышкыл сапонин болатындығы анықталынған,

Медицинада колданылуы.Сасыққандалашөп Кытайда Ресми медицинада пайдаланылады. Көпғасырлар бойы бүл өсімдік Қытай және Жапонияда жылан шақканда, безгекке карсы жалпы орга-низмге күш беру тыңайту үшін колданылады. Сасыккандалашөпті бұрыннан дисменореяға (етеккірдін мезгілсіз келуі) және демікпе болғанда пайдаланады, Бұл өсімдіктін тамырсабағын қан тамыр-лары тарылудан бас ауырғанда ауыз куысы ауруларында (пародон-тоз) емдеуде қолданады. ¥нтақ, сұйық экстракт, судағы түнбасы Колданылады.

Россия жэне Монғолия халықтық медицинасында бұл өсімдік эртүрлі ауруларға қарсы кеңінен колданылады. 133

Соісһісит Іиіеит Вакег. Сары ла-пыз.

Безвременник желтый

ЫНасеае ЛІІ88. Лалагүлдер түқымдасы. Семейство лилейные

Ботаникалық сипаттамасы.

Биіктігі 10-20см жететін көпжылдық шөптесін өсімдік. Сабағы сопақ-жүмыртқа пішінді, үлындығы 1,5-Зсм, ені 1-2,5см болатын, қабысқан пияз-дан шығады. Жапырақгары 3-4 гұлдеу кезінде қысқарған науаішінді, кейінірек

Таспа-тілше пішінді үзаратын үзындыккаІЗсм. дейін, ені 8-15мм. Гұлдері 1 -3 сары, жапырақтарымен бір уакытта пайда болады. Гүл серігінін түтігі ұзындығы 3-7мм, сарғыштау немесе күлгін түсті, гүл серігі ұзындығы 1,5-2,6см, ені 5-7мм тік орналаскан, айқын сары, таспа-кері ланцет пішінді. Тозаңдықтары сары тік орналаскан, тар сызықша пішінді, аталықтарынан бірнеше есе ұзын, аналық мой-ны сары жіпше тэрізді қорапша жұмыртқа пішінді үзындығы2,5см дейін. Сәуір-шілде айларында гүлдейді, мамыр-тамыз айларында жемІстенеді. Сары лапыз тек түқымдарымен көбейеді, вегетативтік жодмен көбеймейді. Хромосомдар саны 38.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау кептіру.

Медицинада пиязшык түйнегі және тұқымдары пайдаланылады. Сары лапыз өсімдігінің пиязшық түйнегін гүлдеу кезінде жинайды жэне балғын күйінде қажетті жерге яғни дайындау пунктіне өткізеді. Сактау мерзімі 3 ай Шикізат алколоид алу үщін өңдеуге беріледі.

Таралуы. Бүл түрдің ареалы Орта Азияны (Памир Алай жэне Тянь-Шанъ) Индияны, Пакистанды жэне Афганистанды қамтиды. Қазақстанда Батыс Тянь-Шаньда кездеседі. Тауларда мүздар маңында теңіз деңгейінен 1800-4000м. биіктікте еріп жатқан қарларда кездеседі.

Химиялық қүрамы. Әдебиеттегі мэліметтер бойынша Сары Лапыз өсімдігінен 20 алкалоид (колхицеин, колханин, колхамин жэне т.б) бөлініп алынған. Колхицин алколойдының химиялық қүрыльшын 1945 жылы ағылшын ғалымы Диоарт анықтады.

Медицинада колданылуы. Ертедегі Грецияда атақты дэрігер Гален сары лапыз өсімдігі тү_кымдарымен подогра (буын сырқырап ісініп ауруы) ауруын нэтижелі емдеген. Ертедегі Египет жэне Греция

_мамандарынан қалған мэліметтер бойынша сары лапыз өсімдігін по-яограны және ревматизмді емдеуге қолданылған. 1618жылы сары папыз өсімдігі бірінші «Британия формакопеясына» енгізІлген. Дапыз өсімдігі препараттары дүние жүзі фармокопеясына ен-ген. ТэжІкстанда халык медицинасында лапыз өсімдігі пиязшык түЙнектерін буын ауруларын емдеуге пайдаланады. Бүл өсімдік тұкымдарын тышқандарды жэне атжалмандарды жою үшін пайда-

Ланады.

Ескерту. Сары лапыз өте улы өсімдік. Сондықтан оны

дэрігерлердін көмегінсіз пайдалану өте кауіпті

Соп^аііагіа та]аШ 1,. Меруертгул.

Ландыш майский

ЬШасеае ЛІІ88. Лалагүлдер түқымдасы.

Семейство лилейные.

Ботаникалык сипатгамасы. Жыл-жымалы жерасты тамырсабақты жэне көп тарамданған жіңішке та-мырлы көпжылдық шөптесін өсімдік. Сабағының басталар жерінде ақ неме-се алкызыл кабыршағы бар. Жапырағы көлемді, үлын элипс пішінді, үшы үшкір, саны 2-3, ұзындығы 10-20 см, ені 4-8 см.