Кояасеае Ліш. Раушангүлділер түқымдасы. Семейство розоцвет-ные

Ботаникалық сипаттама-

сы.Биіктігі 5-20(30)см бола-

тын көпжылдық төселген жуан

тамырсабағы бар шөптесін өсімдік.

Тамырсабағы қоңыр-кұба қосымша

жапыракшалармен жамылған.

Тамырсабағынан жіңішке шашақты

Косалқы тамырлар жэне ұзын жіп

тәрізді әркендер бастама алады, ол өркендер «мұрттар» буындарда

тамырланады. Мүрттардың тамырланған жерлерінде ұзын сағақты

жертаған жапырақтар жэне гүлсидам дамиды. Жертаған жапырактар

үзын сағақты, үштік күрделі жапырақшалар отырыңқы Ірі істік тісшелермен, жапырақтардың жоғарғы беті жалаңаш, астыңғы беті жібек тэрізді түтіктермен жабылған. Гүлдері 5 мүшелі, қос жыны-сты, ақ, шатыр немесе шашақ тэрізді гүл шоғырларына жиналған. Ол гүл шоғырлары қарапайым, кейде қосарланған ірі тісті жү_мыртқа тэрізді жапырақтар колтығынан шығады, тостағаншалары жемісте қалады. Жемісі көпжаңғақты, тұгасып кеткен тостағанша жэне гүлтабанының өсіп ұлғаюы нэтижесінде пайда болған. Жү_мсағында майда тұқымшалар орналасқан. Мүндай жемісті бүлдірген деп атай-ды. Орман бүлдіргені тұкымдарымен жэне вегетативтік жолмен көбейеді. Хромосомдар саны 14.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау, кептіру.

Дэрілік шикізат ретінде орман бүлдіргенінің жемістері жэне жапырақтары пайдаланылады. Жапырақтар өсімдік гүлдеген кезінде жиналады. Орман бүлдіргені жемістерін маусым-шілде ай-ларында таңертең шық кеткенде немесе кешке жинайды. Жиналған жемістерін күні бойы ауада немесе температурасы 25-30°С кептіргіштерде кептіреді (4-5 сағат). Содан кейін жоғарғы темпе-ратура (45-65°С) жағдайында кептіреді. Шикізатты сақтау мерзімі 2 жыл. Жапырактарын гүлдеу кезінде сағақтарымен(ісм) кесіп алып кептіргіштерде (45°С) немесе жақсы желденетін ғимараттарда кептіреді. Сақтау мерзімі Іжыл.

Таралуы. Орман және орманды дала аймактарында. Россиянын Европалық бөлігі, Кавказ Батыс жэне Шығыс Сібір, Батыс Европа, Солтүстік Африка, Солтүстік жэне Онтүстік Америкада кездеседі.

Қазақстанда Тобыл-Есіл, Семей қарағайлы орманында, Көкшетау, Ақтөбе, Мү_ғаджар, Батыс жэне Шығыс ¥сақ шоқыларында, Зайсан Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Іле, Күнгей Алатауларында, Кетменде, Теріскей Алатауында, Шу-Іле тауында, Қырғыз Алатауында, Қаратау жэне Батыс Тянь-Шаньда кездеседі.

Химиялық қү-рамы. Орман бүлдіргені жапырақтарында В-тобы дэрумендері, аскорбин қышқылы, каротиноидтар, органикалық қышқылдар (лимон, қына, алма) қанттар, эфир майлар іздері, фла-воноидтар (2%) (негізінен рутин) илік заттар (9%) темір, марганец, кобалы, фосфор тү_здары болатындығьт анықталған. Жемістерінде жоғарыдағыларға косымша фолиев қышқылы, пектинді заттар бо-лады.

Медицинада қолданылуы. Медицинада жапырақтары жэне жемістері пайдаланылады, Жапырактарында жэне жемістерінде

таниндер және флаваноидтар болуына байланысты оны диарея-ны, іш^ек - асқазан жолдары кабынғанда түнде шектен тыс тер-легенде пайдаланылады. Подагра, бүйрек тас, өт-тас аурулары-мен ауырғанда жаңадан дайындалған өсімдік шырынын танертең тамак алдында 4-6 ас қасықлен ішу керек. Анемиямен ауырғанда балғын бүлдірген жемісін жеу керек. Германияда бүлдіргеннің кептірілген жапырағын (Зг жапырақты 400г ыстық суға демдеп күні бойы бір жулымнан ішу керек) мынандай ауруларды емдеуге пайдаланылады: өт-тасы ауруын, көк бауыр ауырғанда, гастрит, демікпе, жүйке ауруы, ұйықтай алмағанда. Польшада орман бүлдіргенін гүлдеп тұрған кезінде атресклерозда, бүйрек ауырса, бүйректе күм-тас болғанда пайдаланады.

Қолдану мөлшері. Бүлдірген жемістері бағалы тағамдық жэне дэрілік зат. Оларды балғын күйінде шырын, кампот, сироп, қайнатпа, тұнба жасауға пайдаланады. Бүлдіргеннің жемістері мен жапырақтары балғын немесе кепкен күйінде пайдалану: по-дагра, артроз, артрит, деформацияланған спондилезде, буын ау-руында, өтке және қуыкқа тас жиналғанда аздаған тұздарды зәр айдау арқылы шығаруға мүмкіндік тудырады. Анемияның көптеген түрлерінде, эсіресе екі қабат әйелдер мен балалардағы анемияда пайдаланылады. Қуыққа тас жиналғанда бүлдірген жапырақтарынан жасалған шай ұ_сынылады. Шайды дайын-дау үшін жапырақтарын көлеңкеде солдырып, шырыны пайда болғанша езеді, қалыңдығы 5см етіп жэшіктерге салады, бетін ылғал матамен жауып, 6-10сағат 26°С температурада сактайды, кейін жылдам кептіреді. Кэдімгі шайдын орнына күніне 2-Зрет ішеді. Бүлдірген жапырактарының кайнатпасын қызыл жалпақ лишай ауруында пайдаланады. Қайнатпаны бір мезгілде ван-нажэне аппликация ретінде жергілікті қолданады. Бүлдірген жапырақтарының тұнбасы цингаға қарсы тиімді, себебі аскорбин қышқылынын тэуліктік қажеттілігін қамтамасыз етеді. Бүлдірген жапырақтарынан тұнба жасалады: 20г майдаланған жапырактарға 200мл қайнаған ыстық су құйып, 2сағат түндырады. Іас қасықтан күніне 3-4рет пайдалана-ды. Жемістері мен жапырактарынан жасалған тү_нбаның зэр айдау эсері бар. Зәр айдау қасиеті калий мен органикалык Кышқылдарының көп болуымен түсіндіріледі. Жемісінін шырыны, қайнатпасы, түнбасы терлететін қасиетке ие жэне ас корытуды жақсартады. Иттерде өт жолының фистула-

Сында жүргізілген тэжірибеде 50г маЙдаланған бүлдірген жемістерін зонд арқылы асказанға енгізгенде өт айдайтын қасиеті және өттің химиялык қүрамынын өзгеруі дэлелденген. Бүлдірген жемістері жатырдың қозғалғыштык касиетін қоздырады терінің регенерациясын арттырады, дезинфекциялык қасиеті бар.

Жапырақтары зат алмасуды арттырады, ағзадағы түздың бөлінуіне мүмкіндік тудырады, дэрумендердін, макро жэне микроэлементтердің көзі болып табылады. Эксперимент бары-сында жапырақ түнбасы жүрек соғысының амплитудасын арт-тыратыны жэне төмендететіні, қан тамырларын кеңейтетіні байқалған.

Рга§агіа үігШів Висһ..Жасыл бүлдірген.

Земляника зеленая.

Ко8асеае ,ІІІ§8. Раушангүлділер тұқымдасы. Семейство розоцвет-ные.

Ботаникалық сипаттама-

сы. Биіктігі 25(35) см дейін бола-
тын көпжылдық шөптесін өсімдік.
Тамырсабағы өлген жапырақтар
қалдықтарымен жамылған.

Гүлсидамы тік, жінішке қалың түктенген төменгі бөлігі тарбиған ал жоғарғы бөлігі жабысқақ,

Түкшелермен жамылған. Көлденең жылжымалы «өркендер«, «м¥ртшалар«- кыска жапырактары күрделі, үш күлақ, тісті,төменгі жағы қалың жібек тэрізді түтікшелермен жамылған. Төбелік жапырақ жүмыртқа пішінді, бүйірлік жапырақшалары- отырыңқы. Гүлдері ақ, диаметрі 20мм. Аталыктары жэне аналықтары өте көп. Тостағаншалары жеміске жабыскан. Күлтелері үзындығы 5-1 Омм, дөңгелек, кері жүмыртқа немесе шар тэрізді жұмыртка пішінді. Жемістері шар тэрізді немесе кері-жүмыртка тэрізді, сарғыш-ак, жоғарғы жағы қызғылт немесе солғын қызғылт түсті. Мамыр-ма-усым айларында гүлдейді. Жасыл бүлдірген түқымдарымен және вегетативтік жолмен көбейеді. Хромосомдар саны 19.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау және кептіру.

Медицинада жемістері, жапырақтары және гүлдері пайдаланы-дады. Жемістерін, жапырақтарын және гүлдерін мамыр-маусым ай-ларьшда жинайды, жемістерін маусым-шілде айларында жинайды. Ережеге сэйкес кептіреді.

Таралуы. Батыс Европада, Жерорта теңізінІң оңтүстігінде россиянын Европалық бөлігінің оңтүстік жартысында, Сібірде Украинада Кавказ, Орта Азияда кездеседі. Қазақстанда теректі-кайыңдар арасында ашық шөптесін тау беткейлерінде, тау ормандары шетінде жэне алаңдарында, шабындықтарда, шабындықты далаларда өседі. Тобыл-Есіл, Ертіс, Семей ор-манында, Көкшетау, Зайсан, Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Іле, Күнгей, Қырғыз Алатауларында, Қаратауда жэне Батыс Тянь-Шаньда кездеседі.

Химиялык кұрамы. Жасыл бүлдіргеннің пайдалы қасиеттері оның химиялық қүрамына байланысты. Жемісінде қанттар (4,5-15%), илік заттар (0,16-0,25%), пектинді заттар (1-1,7%) каро-тин, фолиев қышкылы, аскорбин қышкылы (90мг %) алма, ли-мон, салицил, қына жэне т.б қышқылдар, эфир майы антоциан қосылыстары темір, кобальт, кальции, фосфор марганец бар. Мыс, мобилден, мырыш, ванадий, хром тұздары, фитонцидтер өсімдік клетчаткаларында болатындығы анықталған. Тамырсабағында жэне тамырларында илік заттар мөлшері 9,4% дейін болатындығы анықталған. Жапырақтарында аскорбин кышқылы (250-280мг%), каротин, полисахаридтер, илік заттар жэне алкалоидтар ізі бола-ды.

Медицинада қолданылуы. Жасыл бүлдірген өсімдігі фармакопеялықтізімде жок болғанымен фармакопеялықтізімге енген өсімдікті ауыстырушылар тізіміне енген (Грудзинская, Гемеджиева 2012). Бүл өсімдік ғылыми медицинада бауыр, бүйрек, жүрек (миокардит, ишемиялык ауру, кардио жэне ате-росклероз, гипертониялық ауруларды) ауруларын емдеуде жэне аскорбин қышкылының шикІзат көзі ретінде колданылады. Жапырактарын жэне жидектерін жаңа жэне кептірілген күйінде подагра, артроз, артрит, өт-тас және бүйрек тас ауруларын, анемияны емдеуге колданылады. Несеп-тас ауруларында жа-сыл бүлдірген жапырақтарынан жасалған шэйді ішеді. Тибет медицинасында Шығыс бүлдіргенін организмнің картаюына карсы, жасартатын жэне адам өмірін ұзарту үшін ұсынылған.