Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау кептіру. Медицинада жемісі пайдаланылады

Медицинада жемісі пайдаланылады. Жемісін олар қоңырлана бастағанда эдетте шілде-айынан кыркүйекке дейін жинайды. Ша-тыршаларын кесіп алып пісіп жетілгенше жаксы желденетін жерге іліп қояды. Жемістері кепкеннен кейін оларды шатыршаларынан сілкіп тағыда кептіріп каптарда немесе қорапшаларда сақтайды. Эфир майын жаңадан жиналған жэне езілген жемістерден су пары-мен айыру аркылы алады.

Таралуы.Кэдімгі тмин негізінен Европа - Азиялық түр. ДизьюнктивтіколАтлантикалықЕвропада,Жерортатенізінде,Солтүстік Африка, Балканда, Кіші Азияда Қытайдың Синь-Цзянь провинциясын-да, Монголияда жэне Гималайда, Россияда, Латвияда, Литвяда, Эсто-нияда, Белоруссияда, Украинада, Молдавияда кездеседі. Қазақстанда өзендердің жағалауларында, шалғындықтарда, таулар етегінен субальпі белдеуіне дейін бұгалар арасында өседі.Батыс Қазакстан облысынын Солтүстігінде, Тобыл, Есіл өзендерінің бойында, Актөбе, Торғайда Ал-тай, Тарбағатай, Жетісу, Іле, Күнгей Теріскей, Қырғыз Алатауларында, Кетмен Қаратау жэне Батыс Тянь-Шаньда кездеседі.

Қоры.Есептелмеген, бірақ бұл өсімдік мэдени өсіріледі.

Химиялык құрамы.Кэдімгі тминнің жемісінде эфир майы /3-7%) шыны майы (12-22%), белоктар (20-30%) флавонойдтар (кверцитин), илік заттар, негізінен жапырағында эфир майы оның цурамында В-лимонен, ментол, линалоол, камфара, С дэрумені, фла-воноидтар болады.

Медицинада қолданылуы.Тминнің жемістерінен алына-тын сулы жэне майлы косылыстар ерекше дэмге ие. Олар тэбетті ашады, асқазанның секреторлык жэне моторлық жүмыстарын жақсартады, өт бөлінуді күшейтеді. Тминнен алынған галенді пре-параттар спастикалык жағдайларда және ішек жұмысы бұзылғанда қолданылады. Әсіресе басқа өсімдіктермен бірге көп қолданылады. Мысалы тмин жемістері көптеген дэрілік жинақтардың күрамына кіреді: асказандық, жел айдайтын, тэбет шақыратын, седативтік жэне т.б. Тминді нан кондитер өндірісінде, кулинариялык тағамдар жасауда қолданады.

Қолдану әдістерімен мөлшері.Тмин дэнін басқа дэрілік өсімдіктермен бірге жиі қолданады (вадериана, акшайыр, батпак ро-машка). Тмин суын 1-3 тамшыдан балалардың ішек ауруында пайда-ланады, тіс тамшыларының қүрамына қосылады. Тмин жемістерінің түнбасы: 20г шикізатты эмальданған ыдысқа салып, 200мл су қүйып, су моншасында 15 минут жылытады. 45 минут бөлме температурасында салқындатып сүзеді. Алынған тұнбаның көлемін 200 мл/ге қайнаған су-мен жеткізеді. Тұнбаны 2 күннен асырмай сақгау керек. Тамақтан кейін жарты стаканнан 2-3 рет ішуге болады.

Сепіашіит егуіһтёа Кайі. Шатыр-ша толғақшөп Золототысячник зон-тичный.

Сепііапасеае Ли««. Көкгүлдер т^-Кымдасы Семейство Горечавковые

Ботаникалык сипаттамасы.Биік-тігі 10-40 см жететін біржылдық не-месе екіжылдық шөптесін өсімдік. Сабағы төрт қырлы, жоғарғы жағы бұтақтанған. Тамыр мойны жапырақтары дөңгелек жапырақтар тобын(розетка) қүрады, жапырағы кері тэріздіден ланцет таспаға жүйкелері жок. Еүлдері май-

Да, сабақтары үшында қалқан гүлшоғырына жиналған. Гүл жапырақтары гүлдерінің негізіне тығыз жабыса орналаскан. Тостағаншасы жасыл, күлтесінің түтігінен екі есе кысқа, бес тар калақтарға бөлінген. Күлтесі айқын-кызыл үзарған. Аталығы5. аналығы мойны қысқа. Жемісі екі ұялы цилиндр тэрізді қорапша үзындығы Юмм. Тұкымы үсақ дұрыс дөңгелек, қоңыр түсті.Ма-усымнан күзге дейін гүлдейді, тұқымдары тамыз-кыркүйек айла-рында піседі.Шатырша толғақшөп тұқымдары аркылы көбейеді. Хромосомдар саны 14, 20, 34, 36, 38, 40, 42, 54, 56.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау кептіру.

Медицинада шатырша толғақшөптің шөбі жэне тамыры пайдала-нылады. Шикізатты гүлдеу кезеңінен тамырмойынның жапырактары сарғайғанша дайындайды. Бүкіл өсімдіктерді кесіп алады, тек 1-2м2 ауданға 1-2 өсімдікті түқым арқылы көбею үшін қалдырады. Күн сэулесі түспейтін жерде кептіреді.

Дайын шикізаты кепкен сабағынын үзындығы ЗОсм жететін жерүсті мүшелері, түсі ашық кызыл гүлдері бар, дэмі ашты болады. Шикізаттың сапалық көрсеткіштері: ылғалдылығы 14%-дан көп емес, сарғайған жэне қураған жапырақтары 5%-дан аспайды, тамырлары 2%, органикалық косылыстар 1% жэне минералдык косылыстар 1%аспайды. Шикізатты сақтау мерзімі 2 жыл.Таралуы. Шатырша толғақшөп негізінен алдыңғы Азиялык, Европалық түр, бүкіл Батыс Европада, Солтүстік Африканың кейбір аудандарында жэне алдыңғы Ази-яда кездеседі. Казақстанда өзендер жағалауларында ылғалды шабындыктарда өседі. Қаратаудада кездеседі. ТМД-ның Ев-ропа бөлігінде, Кавказда, Орталык Азияда, Батыс Сібірдін Оңтүстігінде кездеседі.

Химиялық күрамы. Өсімдіктің жер үсті бөліктерінде алколоидтар, олардың негізгісі генцианин, ащы гликозид-тер (гентуопикрин, эритроцентаурин, эритаурин жэне т.б.) флаваноидтар,қышқылдар (олеин, никотин, аскорбин) эфир майы, смолалар шырыштар болады.

Фамокологиялық касиеті. Шатырша толғақша препараты тэбетті ашады, ас қорыту бездерінің секрециясын жэне өт бөлуді арттырады, ішек күрттарға карсы қасиеттері бар.

Қолдану мөлшері. Тұнба, қайнатпа, тұндырма ретінде тәбеттің бүзылуында ас қорытудың секреторлы функциясынын

Жетіспеушілігінде, ішті өткізетін препарат ретінде эртүрлі ас қорыту бұзылуларында, колит, дизентерияда комплексті терапияда қосымша дэрі ретінде қолданылады.

Созьшмалы гепатитте, кант диабетінде, холециститте, өт секрециясының жетіспеушілігінде 20г шөптің 1 стакан суға жасалған түнбасын тамақ ішер алдында 2/1-1 стаканнан жылы күйінде кабылдайды.

Асказаннын функциональды ауруларында, өт жолдарының дискинезиясында, қарын қатпаршасының түйілуінде, колитте, толғақшөптің түймедақ гүлдерінің, валериян тамырсабағының бірдей мөлшердегі қоспаларынын қайнатпасын кабылдайды, жылы күйінде тамак ішер алдында 50мл. Шатырша толғақшөп тұнбасын сырткы және ішкі экземада, нейродермитте, шалқықтық диатезде пайдаланылады. Түнбаны дайындау үшін 1 ас қасык шөпке қайнаған су құйып ЗОмин түндырады. Сүзіп тамақ ішер алдында 30 мин бүрын 1 ас касықтан кабылдау керек.

Сепіаигіит риісһеііит (8\Ү.)Огисе. Әсем толғақшөп Золототы-сячник красивый (Иепііашсеае. ,Іи88. Көкгүлдер тұкымдасы

Семейство Горечавковые

Ботаникалык сипаттамасы. 10-40 см болатын, біржылдык шөптесін өсімдік. Сабактары тегіс, төртқырлы, түбінен бастап бүтақтанған, сабақтағы жапырақгары жұмыртқа немесе эллипс тәрізді, үзындығы 10-25 мм, ені 2-8 мм, қондырма, қарама-қарсы, төменгі жапырактары сопак ланцет немесе ланцет ^тәрізді, жоғарғылары сүйірленген гүлшоғыры көпгүлді шатыр тәрізді сыпыртқы. Гүл тостағаншасы түтік тәрізді, үзьшдығы 7-8 см. Күлтесі -ұзындығы - 7-8 мм,ені 6-8 мм. Шілде тамыз айларында гүлдейді, тамыз кыркүйек айларында жемістенеді. Түкымыдары өте майда қара қоңыр түсті. Әсем толғақшөп тұкымдары ^аРҚылы көбейеді. Хромосдар саны 20, 40, 34.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау

шөбін өсімдік гүлдеген кезде жинайды. Жиналған шикізатты ар-найы кептіргіштерде (40-50°С)кептірген дұрыс. Кептіргіштер болмаған жағдайда шатыр астында кептіруге болады. Күнде кептірсе шикізат өзінің түсін жоғалтады. Ал жаңбырлы ауа райы жандайында шатыр астында кептірсе немесе нашар желденетін ғимараттарда кептірсе өсімдік жапырақтары жэне сабақтары сарғайып кетеді ол шикізат сапасын төмендетеді. N XI мемлекеттік фармокопея талабы бойынша шикізат сабағы үзындығы 10-ЗОсм жэне жуандығы 2 см жасыл жапырактарымен жэне қызғылт гүлдерімен, иіссіз болуы керек. Дайын шикізатты ЗОкг-нан буып-түйеді.

Таралуы.Әсем толғақшөп- Европалык батыс Азиялық түр. Қазакстанда ылғал шалғындыктарда, өзен көл жағалауларында өседі. Тобыл Ишим, Каспий маңында, Муголжарда, Түргенде, Мойын-Қүмда, Тарбағатайда Жетісу Алатауында Шу Иле тауларын-да Қаратауда Батыс Тянь-Шаньда кездеседі. Наурызым қорығында өседі.

Химиялық құрамы.Шөбінде алколоидтар (негізінен генцианин) 0,6-0,95% қышқыл гликозидтер (эритриурин, эритроцентаурин ген-циопикрин жэне т.б.) флован гликозиді, центаурин, олеонолов жэне аскорбин қышкылы, эфир майы, шырыштар, смолалар болатындығы анықталған.

Медицинада қолданылуы.Асқорыту бездерінін жұмысын, өт бөлуді жатыр бүлшық еттерінің жүмыстарын жаксартады. Ғылыми медицинада тэбетті күшейту үшін пайдаланады. Өсімдік тұнбасы диспепсияда метеоризмде бауыр өт қалтасы жэне бүйрек ауырғанда терапевтикалык белсенділік көрсетеді. Акушерлік гинекологиялық практикада эсем толғакшөп препараттары босаннағаннан кейін жатырдан қан кетуді токтату үшін, эйелдердін жыныс мүшелерінің ісіну ауруын емдеуге колданылады.

Ескерту.Бүл өсімдіктен жасалған препараттарды гастритпен, асқазан уыты жарасы бар адамдарға колдануға болмайды. Ол пре-паратты көп ішіп койса ас қорыту процесін бүзады. Бүл препараттар тэбетті күшейтетініне байланысты толуға бейім адамдар абайлап қолдану керек. 126