АзрШіасеае Меіі ех ҒгапК. Сасырлар тұқымдасы. Семейство щитовниковые

Ботаникалық сипаттамасы.Екі Ү-рпақты, жыныссыз ұрпағы дипло-идты спорофит, биіктігі 50-100см. Көпжылдық шөптесін өсімдік. Өздерінің даму кезеңдерінде жұл хромосомды (диплоидты) кезеңінің басымдылығымен сипатталады. Спорофиттерде спорангилер арнайы маманданған жапырақтарда - спо-рофилдерде орналаскан. Спорофил-

дер өзінін сырт пішінімен кэдімгі фотосинтез қызметін атқаратын жапырақтар трофофилдерге үлссас. Спорангилер жапырақтардьщ астында орналасады. Олар топ-тобымен жинақтала үсақ шенберлер түзеп сорустар қалыптастырады. Спорангилер ішінде споралар дамып жетіледі. Споралар пісіп жетілгеннен кейін шашылады. Колайлы жағдайда шашылған споралардан жүрек пішінді көк - жа-сыл табақша - өскінше өседі, ол топыраққа өзінің ризоидтарымен бекІнеді. Өскіншеде архегония жэне антеридия қалыптасады. Су болған жағдайда оларда аналык жүмыртқа клеткасымен сперматозо ид қосылып зигота түзіледі. Зиготадан жас спорофит дамиды, онан өскен алғашкы жапырақ, ересек усасырдың жапырағына үксамайды. ӨскІнше (гаметофит) спорофитпен салыстырғанда өте кішкентай жэне онда пайда болатын архегония саны өте аз. Соған байланысты бүл өсімдіктердің жынысты жолмен көбею мүмкіншілігі (потенци-

ясы) шамалы. Зиготадан дамитын спорофит өте көп мегоспоралар бере алатын көпжылдық ірі индивид. Сондықтан барлық тен спора-_Лы папоротниктердің жыныссыз жолмен көбею мүмкіншілігі жыны-сты жолмен көбеюге қарағанда көп артық.

Еркек усасырдың жер астындағы тамырсабағының тек аз ғана бөлігі топырақтың беткі кабатында орналасады. Тамырсабағы жуан, қара сү_р түсті, оларда жыл сайын тіршілігін жоятын, спиральді орналаскан жапырақ сағақтарыньщ қалдыктары сақталады. Олар-дын жоғарғы жағында жер бетінен көтерінкі жапырақтары орна-ласады. Ересек өсімдікте 5-7 жақсы жетілген жапырактары бола-ды. Усасырдың жапьтрағы (Ваия) өте күрделі құ_рылысты болып келеді. ¥зын сағақта орналасқан жапырақтары қауырсын тәрізді жүйкеленген, эрі екі-үш қайтара кауырсын тэрізді тілімденген. Сағактары жү_қа қоңыр түсті қабыршақтармен жабылған.

Еркек усасырдың жапырақтары ұшынан өседі, эрі жас кезінде үлу тәрізді жиырылған түрде болады. Жапырағы тек үшінші жылы ғана толык жетіледі. Ол жетілген жапырағы күзде түсіп қалады. Спора-ларын маусымның аяғынан қыркүйекке дейін шашады, споралары тамыз кыркүйекте жетіледі.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау, кептіру.Медицинада тамырсабағын пайдаланады. Еркек усасырдың тамырсабағын күзде немесе ерте көктемде жинайды. Шикізат жинағанда олардын копасын (заросль) 1/10 бөлігін жылда, не-месе ол жерден 10 жылда бір рет жинауға болады. Еркек усасыр тамырсабағын жинағанда Еркек усасыр шикізатын жинау жэне кептіру туралы арнайы нүсқауға сэйкес жүргізу керек.

Таралуы.Еркек усасьтр ареалы Европалык Батыс Азиялык дезьюктивтік типке жатады, негізгі масивтен және оның көптеген фрагменттерінен тұрады. Бұ-рынғы КСРО ның Европалық бөлігінде, Қырымда, Кавказда, Орта Азияда, Батыс жэне Шығыс Сібірде, Ба-тыс Европада, Солтүстік Африкада, Шығыс Азия, Солтүстік жэне Оңтүстік Америкада кездеседі. Қазақстанда Семей, Қарағайлы ор-мандарда, Көкшетау, Ұлытау, Қарқаралы, Зайсан, Солтүстік Үстірт, Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Іле, Теріскей, Қырғыз Алатауларында, Кетмен, Батыс Тянь Шаньда кездеседі.

Химиялық кұрамы.Тамырсабағында флороглюциндер (филикс *әне флаваспид кышқылдары) шыны майлар, крахмал, сахароза, йлік заттар және т.б. болатындығы анықталған. Әрекеттегі зат болып флороглюциндер саналады. Еркек усасыр улы өсімдік

Медицинада қолданылуы.Еркек Усасырдан жасалған препа-раттар қүрт айдайтын дэрі (іш қүрты глист, жолак ішек кұрты, басқа ішек қүрттарының түрлері). Тамырсабағы түнбасы ванна қабылдауда аяктың сіңірі тартылғанда, ревматизм, гемморойда, іріңдеген жара-ларды, уытты жараларды емдегенде колданады.

Есһіпоря гііго I-,. Аққурай лакса,

Мордовник обыкновеный