Нурегісасеае ^и«8. Шәйқурайлар т^кымдасы. Семейство зверобойные

Ботаникалық сипаттамасы.Биіктігі 30-100 см болатын көпжылдық шөптесін өсшдік,сабағы жоғарғы жағы екі қьірлы. %тақтанған жэне супротивті жапырақтары бар. Жапырақтары отырыңқы, үлындығы 0,7-3 см, ені 0,3-1,5 см, жалпақ, доғал, көптеген түкті бездері бар.

Гүлшоғыры кең сыпыртқы немесе тэрізді. Гүлдері алтын-сары,

5 тостағанша жапырактан, 5 күлте жапырақтан тұрады. Жемісі -үзынша жұмыртка тэрізді, ұзындығы 6 мм, үштік корапшадан тұрады. Түкымы майда, 1 мм, цилиндр тэрізді коңыр. Шайқурайдың тұқымы мен гүлін үйкегенде саусақга кызыл шырын калады. Маусьш тамызда гүлдейді. Гүлінің формуласы * Са Со_б А(со)+ (<х>)+ (со) С Шілтер жапырақ шэйкурай тұкымдарымен көбейеді. Хромосомдар саны 32.

Дәрілік шикһатқа қолданылатын мушелері, оларды жинау және кептіру.Медицинада өсімдіктін шөбін пайдаланады. Гүлдеп түрған жоғарғы бөлігін жапырақтарымен қоса жинайды. Кептіргіште 3 5-40 °С температурада немесе ауада қалқа (навес) астында кептіреді, Дұрыс кептірілген шикізат гүлдерінін түсі сақталады. Пайдалануға дайын шикізаттьщ гүлдері бар жапырақтанған сабағы, гүлшанақ, кейде жемістері мен тұқымдары болады; шикізат жасыл түсті, элсіз ароматты иісі бар, ашты дэмі бар. Ылғал мөлшері 13% , 70% спирт арқылы бөлініп альшған экстракты заттар мөлшері 25%. Шикізагш сақтау мерзімі 3 жыл.

Таралуы.Ареалы Евразияда-Атлантика жағалауынан Сібірге, Монғолияға, Қытайға дейін қамтиды. Солтүстік Африкада, Канар және Азар аралдарында кездеседі. Россияның Европалык бөлігінде Орта Азияда Батыс жэне Шығыс Сібірде Орталық Европада, Бал-канда Кіші Азияда Иран, Гималай, Батыс Қытай, Монғолия, Япония, Солтүстік Америкада кездеседі. Қазақстанда барлық аудандарында кездеседі. Өзендер жағасында, шалғынды далада, бұталы өсімдіктер арасында, тау сайларында тың жерлерде өсіп өнеді.

Химиялық құрамы.Өсімдікте көмірсутегі жэне соған жақын қосылыстар бар: маннит (1.1-2%), эфир майлары (0,07-0,22%), са-пониндер, алкалоидтар, С дәрумені, каротин, фенолдар, флавоно-идтар (2%), кварцетин, рутин, гиперин, антоциандар (5,66-5,76%), антрахинондар илік заттар (10,57-10,96%) жэне басқалары. Әр түрлі мүшелерінің химиялық күрамы әр түрлі.

Медицинада қолданылуы.Шайқурайдың препараттары өт жолдарынын дискинезиясында, гепатиттерде, өт қабындағы өттін жиналуы, холециститта, өт ауруларының бастапкы кезеңдерінде, секреторлык жетіспеушілік кезіндегі гастритте, коллит, метеоризм, соньшен қатар бүйректердін фильтраііиялық жетіслеушілігінде, аскаридозда, организмде сұйықтық жэне электролиттер жиналғанда болатын функционалдық жетіспеушілік кезінде пайдаланылады-Шайқурай адамдар мен жануарлардың күннін эсеріне сезімталдығын

көтереді. Шайқурайдың қоюлатылған экстракты терідегі пигмент-телген дақтарды, витилигоны емдеуге колданылады. Шайқурайдын тұнбасын ауыз куысын шаюға, гингивиттер мен стоматиттерді емдеу мен профилактикасы үшін қолдануға болады, қызыл иекті қатайту үшін жағып қоюға болады. Қайнатпасын компресс түрінде қанталаған жарақаттарда пайдаланады. Шайкурай ұлпалардың ре-генерациясын ынталандырады. Шайкурай майы жарақаттарды жа-затын, күйікке карсы әсер береді жэне асқазанның жара ауруында жаксы көмектеседі.

Қолдану әд істері мен мөлшері.Шайкурай шөбінің қайнатпасы: Юг шөпті эмальданған ыдысқа салып, 200 мл ыстық қайнаған су күйып, су моншасында 30 минут ұстайды. 10 минут ішінде бөлме температурасында салқындатып, сүзеді. Дайын қайнатпаны 2 тэуліктен асырмай сақтау керек. Тамаққа дейін 30 минут бүрын күніне 3 реттен ішеді. Шайқурай тұнбасын 40% спиртпен косып 1:5 қатынасында жасайды. 40-50 тамшыдан күніне 3-4 рет ішеді. Шаюға пайдалану ушін жарты стақан суға 30-40 тамшы қосады.

Халық медицинасында колданылуы.Шайкурай майын дайын-дау үшін 250 г жаңа жиналған шайкурай гүлдері мен жапырақгарьш 0,5 л өсімдік майымен косып, 2 апта бойы бөлме температурасында тұндырады, кейін дәке аркылы фильтрлейді, қалған шикізатты сығып, тоңазытқышта сақгайды. Шай қасықпен тамакқа дейін 20 минут бұрын күніне 3 рет ішуге болады. Жарақаттар мен күйіктерді емдеу үшін пе-нициллинмен жуылған аймакка шайкурай майына жаксылап шыланған дэкені басып кояды.

Карсы көрсетілімдер.Көп мөлшерде өсімдік ульт!