Ботаникалық сипаттамасы. Биіктігі 60-100 см жететін көпжылдық шөптесін өсімдік

Биіктігі 60-100 см жететін көпжылдық шөптесін өсімдік. Сабағы жаланаш не-месе тек төменгі бөлігінде жапырақтар сағақтарымен бірге үзын немесе кысқа түктермен жамылған, жоғарғы бөлігі гүлшоғырларына дейін жалаңаш. Жапырақтары күңгірт жасыл, кезектесіп орналаскан, үзындығы 5-10см, ені 6-13см, жалаңаш немесе сирек түкті. Саусақ тэрізді 5-7 терең ромбы тэрізді бөліктерге бөлінген. Гүлдері - дұрыс емес, көк-күлгін түсті, қарапайым күлте тэрізді гүлсерігімен, Гүлдерінің тегеуріні бар тостағаншалардан артқа қарай созылған ұзын, косалкы. Тегеуріні (шпорец) тік жэне жуан. Гүлдің тостағаншасы 5 күлте тэрізді сыртқы жағы жалаңаш жапыракшалардан тұрады. Көп аталықтан екеуі стаминодияға айналған. Аналықтар 3-5. Тостағанша жапырақшалары күнгірт-көк, нектарникгер және стаминодиялар көгілдір немесе ақшыл. Маусым-тамыз айларында гүлдейді. Жемісінің үзындығы Ісм шамасын-Да, үш көптүқымды жалаңаш жапсарлы кірпікті жапырақшалардан т^рады. Жемісі тамыз-қазан айларында пісіп жетіледі. Түкымдары тегіс, үшқырлы деуге болады. ¥зындығы 2-2,5мм, ені 1,5-2мм. Торжеміс тегеурінгүл негізінен түкымдары арқылы жэне кейде тамырсабақгарын болу арқылы көбейтуге болады. Хромосомдар саны 16.

Медицинада колданылатын мүшелері, оларды /кинау. кептіру.

Медицинада қолдану үшін сабактарының жоғарғы бөліктері жапырақтарымен жэне гүлшоғырларымен жиналады. Шикізатгы бұрлену жэне гүлдену бастағанда жинайды. Сабакгарын төменгі жасыл жапырақтар деңгейінде оракпен орып, сосын жүқа етіп жаяды. Ашық ауада немесе температурасы 45-50°С болатын кептіргіштерде кептіреді.

Таралуы. Торжеміс тегеурінгүл бұрынғы КСРО эндемі, Батыс Сібірдің оңтүстігінде жэне Шығыс Қазақстан тауларында кеңінен таралған. Шикізат ретінде шөбі жиналады. Жалпы таралу аймағы бү_рынғы КСРО-ның Европалық бөлігі, Батыс Сібір.

Қазақстанда, Тобыл, Ишим, Ертіс, Батыс жэне Шығыс үсақ шоқылары, Қаркаралы, Алтай, Тарбағатай, Жетісу Алатауында кездеседі.

Химиялық кұрамы. Торжеміс тегеурінгүл өсімдігі қүрамында оннан астам алкалоидтар болады. Алкалоидтардың жалпы мөлшері өсімдік тамырында 1% шамасында, ал жер үсті мүшелерінде одан азырақ болады. Негізгі алкалоид метилликаконитин, өсімдіктің күрғақ шөбіндегі мөлшері 0,3%-дан _Кем болмауы керек. Өсімдік құрамында басқа да алкалоидтар кондельфин, эльделин, диктиокар-пин болатындығы анықталған.

Медицинада қолданылуы. Торжеміс тегеурінгүл кураре тэрізді дэрілік препарат «Мелликтен» препаратын алу үшін пайдаланылады. Торжеміс тегеурінгүл өсімдігінен алынатын мелликтин препараты бүлшықет тонусы артып кеткенде жэне козғалу қызметі бүзылғанда, Паркинсон ауруында бүлшықет тонусын бэсендету үшін арахноэнце-фалитге жэне т.б. хирургияда бүлшыкетгі босаңсыту үшін қолданады.

Ескерту: Өсімдік улы, сондыктан оны жинағанда кептіргенде, қолда-нғанда үлкен сақтык керек. Дэрігердің көмегінсіз қолдануға болмайды,

Веірһіпит еіаіит Е. Биік тегеурінгүл

Живкость высокая

Капипсиіасеае /н$«. Сарғалдактар түқымдасы Семейство лютиковые

Ботаникалық сипаттамасы. Биіктігі 80-350 (400}см-ге жететін көпжылдық өсімдік. Сабағы қарапайым, жылтыр немесе тек гүлшоғырында безді- түкті. Жапырақтары дөңгелек, кейде бүйрек пішінді, жүрек тэрізді ойыктары бар, жиектерінде кірпік тэрізді түктері бар. Сағақтары - ұзын. Жапырак тақтасының үлындығы 3-7см, ені

ІОсм, саусаксалалы, ромб пішінді 3-7 бөліктен түратын жалаңаш, яс0ектерінде жэне жүйкелерінде түктері бар. Тамыр сабағы қысқа, көп басты. Тамыр жүйесі шашак тамырлы, сұр-қоңыр түсті.

Гүлдері - косжынысты, эртүрлі көкшіл түсті зигоморфты, түрі өзгерген жоғарғы тостағаншалары түрлене өзгеріп тегеурінге айналған. Қарапайым тығыз емес шашақка жиналған, күлтелері 4 қара-кұба түсті тостағаншалардан екі есе қысқа. Екі жоғарғылары нектарникке айналған. Гүл сағақтарының жапыракшалары күлте тэрізді, жү-мыртка пішінді. Нектарниктері созылып тегеурінге кірген. Екі төменгі күлтелері стаминодияға айналған. Аталыктары өте көп. Аналығы жоғарғы жатындарымен. Шілде-тамыз айларын-да гүлдейді. Жемісі-көп жапыракты (листовка), үш жапырақты да болады, тұқымдары майда, қоңыр, жылтыр, үш қырлы. Гулінің фор-муласы 1 К₅ Су*«*&і АОО С₃-5,- Биік тегеурінгүл тұқымдары аркылы жэне тамырсабактарының бөлінуі арқылы көбейеді. Хромосомдар саны 32.

Медицинада колданылатын мүшелері, оларды жинау, кептіру.

Биік тегеурінгүл жерүсті бөлігін гүлдеу кезінде жинайды, жоғарғы бөлігін жэне жанама өркендермен косып жинау керек, жуан, қатты сабақтарын тастау керек. Жиналған шикізатты көлеңкеде, шатыр астында кептіреді. Жерүсті бөлігін бүрлену жэне гүлдеу кезеңінде пайдаланады.

Таралуы. Табиғи таралу аймағы Солтүстік Шығыс Европа және Сібір, Байкал манын жэне Орта Азияны камтиды. Тянь-Шань таула-рын жэне оңтүстік шығыс Европа тауларын қамтиды. Қазақстанда Тобыл, Есіл, Қаркара, Семей, Көкшетау, Ақтөбе, Тарбағатай, Жетісу Алатауында кездеседі. Биік тегеурінгүл негізінен қайың терек ара-сында майқарағай ормандарында, таудың жоғарғы белдеулеріндегі ормандар, тау өзен аңғарларында, бұталар арасында кездеседі.

Химиялық қүрамы. Өсімдіктін барлык мүшелерінде дитерпенді алкалоидтар - үшінші аминдер болатынтығы анықталған. Биік тегеурінгүл тамырында алкалоидтардың мөлшері 4% шамасын-Да, түқьшдарында 2,5% , жапырақтарында 1,3- Бул өсімдіктегі ба-сты алкалоид элатин, бүл алкалоидтың мөлшері өсімдіктегі барлык алкалоидтардың 3/1 шамасында болады. Элатиннен баска дельсин, Дельфелатин (эльдепин) дельфелин (дельфемин), кондельфин, ме-тилликаконитин болатындығы аныкталған. Өсімдік қүрамында аконит қышқылы^ гликозид, камфероль болады. Гүлшоғырларында флавоноидтар бар. Өсімдік қүрамында макроэлементтер (мг/г) К-32.

М§-23, СІІ-22, Ре-0,4; микроэлементтер (мкг/г) Мо-64, 8е-4,3, Со -0,9, 2п-0,7, Ва-0,4, №-0,2мгг/г. болатындығы анықталған.

Медицинада қолданылуы.Элатин алкалоидын алу үшін шикізат ретінде пайдаланады, оның кураре тэрізді эсер ететін қасиеті бар. Ұнтақ жэне таблетка түрінде бұлшықет тонусын бэсеңдету үшін, ми қан тамырларының жэне жаракаттану нэтижесінде миға келген зақымдарын емдеуге қолданылады. Халық медицинасында сүйек сынғанда компресс жасап тартуға пайдаланады. Нэрімен эртүрлі күйіктерді емдейді. Асказан тамақ ауруларын емдеуге тұнбаларын пайдаланады.