Ботаникалық сипаттамасы

БиІктігі 1-6 (15)м жететін қос үйлІ, бүта немесе шағын ағаш, қабығы сары, коңыр, коңыр - жасыл түсті, бүтақтарыньщ ү_шы, катты тікенге айналған, үзындығы 2-7см. Әртүрлі жастағы өркендер дөңгелек, пирамида немесе қомақты жайылған бөрік басы-на түзеді.

Жапырақтары таспа элде таспа

ланцет тәрізді, ү_шы доғал, отырмалы, шет жиектері қайрылған, тақтасыньщ жоғарғы беті күміс-кара-көк төменгі беті коңыр, сарғыш-күміс-ақ түсті, оларды ақ және қоңыр жүлдызша тэрізді қабыршактар жауып түрады. Итшомырт шырғанағы тамыр жүйесі жердің бетіне жақын шамамен 40см терендікке орналасқан. Тамыр жуйесі қанкалық жартылай қаңқалық, нашар тармақтанған тамыр-лардан кү-ралған, ол тамырлардың күрамында азотфиксапиялайтын бактериялар бар түйнектер дамиды.Итшомырт шырғанағы екі үйлі өсімдік болғандықтан бір бүталарында аналык гүлдер, екіншілерінде аталык гүлдер дамиды. Гүлдері дүрыс, қарапайым тостағанша тэрізді гүл серіктерімен, аталық гүлдері қыска гүлшоғырларынан масақтарға жиналған, аналық гүлдері бұтақша жэне тікенектер Колтығында өте кыска сағақтарда орналасқан,. Жемісі шар немесе Шар жұмыртка пішінді, аздап ананастың дәмі бар, жалаң, кызғылт, Қьізыл, сүйекшесі үзын, жұмыртқа тэрізді, қара, жылтыр, бүйір сьізықтары бар. Көкек - мамыр айларында гүлдейді, тамыз қазан аиларьщда жемістері пісіп жетіледі. Итшомырт шырғанағының ^емістенуі отырғызғаннан кейін 3-4 жылда басталады. Бір бүта

10-12кг жеміс бере алады. Бұл өсімдікті стратификацияланған тұкымдарымен тамыр өрбіндерімен, калемшелерімен көбейтуге бо-лады. Хромосомдар саны 12,20,24.

Медицинада колданылатын мүшелері, оларды жинау және кептіру.Медициналық мақсатта шырғанак жемІсін қолданады. Жабайы өсетін шырғанақтьщ жемістерін (сүйектерін) күз бен кыста жинайды. Күзде жемісі пісіп-жетілген соң бірден сымды ілмек арқылы бұтағынан қырыл алады. Қатып калған жемістерін қараша-желтоқсан айларында бүтағынан сілку арқылы матаға не-месе брезентке жинайды. Бұл - жемістерді жинаудын өте өнімді тэсілі. Жинау, тасымалдау және сақтау кезінде катқан жемістердін езілуіне жол бермеу керек. Жемістерді коспалардан тазарту керек, қатқандарын қапка жинаса. балғындарын ағаш бөшкелерге жинай-ды. Мұздатылған жемістерінде дэрумендер 6 айға дейін сакталады.

Таралуы.Жалпы таралуы: Батыс Европа, Балкан, Кіші Азия, Иран, Гималай, Тибет, Монголия, Батыс Кытай, Бұрынғы КСРО-ның оңтүстік Европалық бөлігі. Қазақстанда Шығыс сарыарка, Зайсан, Балқаш, Алакөл, Алтай, Тарбағатай, Жетісу, Іле, Күнгей, Теріскей, Қырғыз Алатаулары, Кетмен, Қаратау, Батыс Тянь-Шаньда кездеседі.

Химиялык қдоамы.Жемістердін химиялық кұрамы сортына, өсу орнына, жинау уақытына жэне басқа да факторларға байланысты. Жемістің жұмсағында 8% дейін, ал сүйекті тұкьтмында - 12% дейін май болады. Жеміс майы кызғылт-сары түсті, каротиноидтардын жиынтығынан (30% дейін) жэне Е дэрумені (100-160 мг %) тұрады. Тұқымының майы шамалы сары түсті, Е дэруменінен (105-120 мг %) жэне аз каротиноидтардан түрады. Өсімдік жемісінін жұмсағы В_]; В₂,В,,В₆, С, Е, К, Р витаминдерінен, каротиноидтардан, фолиев қышқылынан, холин (50-110 мг %), бетаин, кумариндер, фосфо-липидтер (1%-ға дейін), стериндер ([3-ситостерин жэне стигмасте-рин), 2%-ға дейін тритерпендер, қант 7%-ға дейін, органикалык қышқылдар (алма, лимон жэне т.б.) 3%-ға дейін, илік заттар, ма-кро- жэне микроэлементтер (натрий, магний, кремний, темір, аллю-миний, кальций, қорғасын, никель, молибден, марганец, стронций) болады. Жемісте аскорбин кышкылын жақсы сақтайтын аскорби-наза болмайды. Бұтақ кабығында шамалы серотинин (гиппофеин), илік заттар 10%-ға дейін болады. Шырғанақ жапырақтары аскорбин қышкылына бай (370 мг %-ға дейін).

Медицинада қолданылуы.Шырғанак шырыны асқазан сөлі қышкылының төмендеуінде, асказан жэне гипокинезиясын-

да, тонусты іш қатуда көмекші дэрі ретінде ұсынылады. Оны, сондай-ак токсинді гепатит ауруларын кешендІ емдеу үшін жэне поливитаминді дэрі ретінде кәсіби аурулардың алдын алу үшін қолданылады. Шырғанак майын терінің сәулелі зақымдануында, термиялық жэне химиялык күйіктерде, ойықтарда, трофикалық жараларда жэне т.б. қолданады. Тазартылған беткі жараны пе-нидиллин немесе баска антибиотиктермен жуады. Зақымдалған жерге шырғанақ майын көп жағады жэне таңғышпен байлай-ды, күнара ауыстырады. Емдеуді жараның бетін толтыратын грануляцияның пайда болғанынша жүргізеді. Шырғанақ майы стоматиттте пародонтитте колданады. Зиянды заттарды өндіру үшін жұмыс жасайтын жоғарғы тыныс жолдарынъщ кэсіби ауруларының алдын алу үшін шырғанақ майымен ингаляция жа-сауды ұсынады. Қатты созылмалы гайморитте жоғарғы жактың қуысына залалсыздандырылған шығанак майьшың 4-5 мл сала-ды. Созылмалы жэне қатты ларингит пен фаринтитте шырыш-ты қабыкшасына шырғанак, майына малынған мақта тампонын жағады және күнде 15 минут сайын май ингаляциясьш жасай-ды. Емдеу курсы 8-10 процедура. Тонзиллэктомиядан кейінгі оң нэтижелер шырғанак майын жергілікті қолдануды кажет етеді. Көз практикасында шырғанак майын қасаң қабық дефектісінің жарақатында, жараларда, коньюктивтерде, кератиттерде, траа-хомаларда, сэулелі зақымдану мен көз күйігінде, А авитамино-зында тамшы немесе 10-20% көз майы ретінде қолданылады. Глосситте, глоссалгияда, асқазанның жара ауруларында жэне он екі елі ішектін дискинетикалық бұзылуларында, аскорыту операциясынан кейін рак кезінде, эзофагитте күніне 2-3 рет-тен 1 шэй қасықтан ішу үшін тағайындайды. Дерматологиялык практикада шаштың өсуін күшейту үшін және тері ауру-ларына (экзема, қабыршакты лишай, пиодермияда, тері туберкулезінде) үсынылады. Эрозия, жатыр мойны жарасында, шьірышты кабықшаның травматикалық закымдануында, колъ-питте, жатыр мойны мен кынаптың шырышты қабыкшасынын эндоцервициттерінде шырғанак майын күнде жағады (алдымен °ларды тазалап алған соң), шырғанақ майына көп малынған (тампонға 5-10мл) мақта тампонын қолданады. Шырғанақ майы (Оіеит Ніррорһеае) 50,100 және 200 мл флакондарда шығарылады. жағдайьшда шырғанақ майын алудың бірнеше эдістері бар. ішінде колайлысы: жемІстерін еттарткыштан өткізеді,

шырынын сығып алады, 1:1 қатынасында қант қосады жэне тоңазытқышта сақтайды немесе қайнату аркылы крем дайындай-ды. Поливитаминді концентрат ретінде пайдаланады.