Ипірегиз соттипіз Ь. Кәдімгі арша. Можжевельник обыкновен-ный

Сирегезасеае Вагй.Кипаристер т^қымдасы. Семейство Кипари-совые.

Ботаникалық сипаттамасы.Биіктігі 1-2м болатын сабағы тік өсетін көпжылдық бүта, мэңгі жасыл ҚЫлкан жапырақты өсімдік, қабығы ^арылып тұрады. Жапырағы та-спа тэрізді ұзындығы 10-15мм₅ ені 7-9мм. Инелері кдтты (үзындығы 1 см шамасында). Үшеуден кей-

134174 193

де төртеуден шоқты отырады. Бүр жидегі, жалғыздан, кейде көп, диаметрі 7-9мм, дөңгелек барлык уақытта жапырақтарынан кыска, күлгін-көк түсті. Тұкымы үшеуден сүр түсті, үш кырлы, екінші жылы пісіп жетіледі. Өсімдік екі үйлі кейде бір үйлі, тозаңы бар аталыктарының кронасы үшкір келеді. Маусым-шілде айларын-да жемісі піседі. Кэдімгі арша қалемшелерімен, түқымдарымен

көбейеді.

Медицинада колданылатын мүшелері, оларды жинау және кептіру.Медицинада жемісі пайдаланылады, бүр жидегін жинау уақыты қыркүйек казан айлары. Жерге матаны төсеп аршаны сілкіп бүр жидектерін түсіреді. Жиналған шикізатты қүрғак инелерден, қоқым сокымнан тазартып желденетІн ғимаратта кептіреді.

Таралуы.Солтүстік жарты шардың қоңыржай климаты жағдайында (Европа, Азия, Солтүстік Америка) жэне Солтүстік Аф-рика жэне Азияның тропикалык аудандарында (Непал, Пакистан). Бүрыңғы КСРО ның Европалық бөлігінде, Кавказда, Батыс және Шығыс Сібірде кездеседі.

Казақстанньщ карағайлы және қайың шок орманында тау бөктерлерінде өседі. Мысалы, Тобыл, Есіл, Көкшетауда

кездеседі.

Химиялық құрамы.Бүрі мен жидегінде кант (40%),бояғыш заттар, органикалык кышқылдар (қүмырысқа^ уксус, алма) шайыр (смола) эфир майы (2%) қүрамында калфен терпендері, кадинен, терпинеол, пинен, борнеол болады. Микроэлемент-тер (марганец, темір, мыс, алюминий)ал қылқанында аскор-бин қышқылы (0,27%) тамырында эфир майлары, шайырлар, сапониндер, илік заттар жэне бояғыш заттар болатындығы

анықталған.

Медицинада қолданылуы.Кәдімгі арша препараттары баска дәрілермен бірге кешенді қолданылады. Несепті шығарумен жэне қан айналымының бұзылуымен байланысты ісінулер кезінде не-сеп айдағыш дэрі ретінде беріледі. Залалсыздандыратын дэрі ретінде препараттар цистит, зэр шығару мүшелерінің тас аурула-рына колданылады. Тыныс алу жолдарының ауруы кезінде (ла-рингит, бронхит) қакырық түсірту үшін аршаньщ препараттары беріледі, өттің бүзылуымен байланысты гастроэнтерит, гепатопа-тия кезінде тиімді препарат болып саналады.

194

І^ейит раітіге Ь. Саз қазанақ.

Багульник болотный.

Егісасеае ,/ихх. Вересктер түкымдасы.

Семейство вересковые.

Ботаникалық сипаттамасы.Биіктігі 40-100 (125) см болатын мэңгі жасыл, иісті бұта, сабақтары төселген, тамырланатын, көптеген көтерілетін бүтақтарымен. Бүтактары қалың тат баскан киіз сияқты түктенген. Тамырла-ры батпактарда 40см.тереңдікке дейін енеді.

Жапьфақгары кезектесіп орналаскан, қыска сағақгы таспа сопақ элипс пішінді қоңыр жасыл, үзындыгы 0,7-4см ені 2-ІОмм, доғал немесе ша-малы үшкірлеу, жоғарғы беті жылтыр жэне май-

да сарғыш бездермен, астыңғы беті қоңыр киіз тэрізді, қысқа сағақты, Гүлдері мол, ұзын жіңішке гүл сағактарарында, диаметрі 8 мм, ақ кейде қызғылт өте иісті, 16-25тен бұтактардың үштарында қалқанша немесе шатырша тэрізді диаметрі 5см шашакка жиналған. Тостағаншасы бос кішкентай, күлтелеріде бос ақ, ерте түсіп қалады, ұзындығы 4-8мм, ені 2,5- 4мм. Аталықтары 10, аналық аузы бес қалақгы. Тозаңқаптары тетіктермен ашылады. Жемісі көп тұқымды бес ұялы, элипс тэрізді қорапша, ұзындығы 3-8мм. Түкымдары өте майда, үршық тәрізді, ашык - сары түсті. Мамыр-шілде айларында гүлдейді. Шілде тамыз айларын-да жемістенеді. Саз қазанақ қалемшелерімен, тамырын бөлу арқылы және түкымдарымен көбейеді. Хромосомдар саны 52.

Медицинада колданылатын мүшелері оларды жинау жәие кептіру.Дэрілік шикізат ретінде жапырақтанған біржылдық өркендері пайдаланылады. Шикізатты тамыз-қыркүйек айла-рьщда жинайды. Жиналған шикізатты ашық жерде көлеңкеде, желденетін ғимараттарда немесе кептіргіштерде (40°С темпера-турада) немесе қалқа астында көлеңкеде кептіреді. Саз қазанақ өсщдігі өте улы болғандықтан шикізатты жинауда, кептіруде өте ^сақ болу керек.

Таралуы.Саз қазанак голоарктикалық түр. Бүл түр Арктикада, Скандинавияда, Орталық Европада, Балканда, Монголияда, Япони-^яда, Солтүстік Қытайда, Солтүстік Америкада кездеседі. Бұрынғы КСРОның Европалык бөлігінде, Батыс және Шығыс Сібірде, Қиыр шығыста кездеседі. Қазақстанда мукті батпактарда, ылғалды Қьщқанжапыракты ормандарда мысалы Алтайда кездеседі.

195 Химиялык қүрамы.Саз қазанақтың өркендерінде эфир майлары (1,5-7%) сесквитерпенді спирт (ледол, палюстрол, цимол, геранила-цетат) арбутин, илік заттар, флавоноидтар болатындығы анықталған. Медицинада колданылуы.Өсімдіктің шипалык касиеті оның жер үсті мүшелерінде эфир майының болуына байланысты. Өркендердің (жапыракты, гүлді) жоғарғы бөлігі пайдаланылады. Тұнбасы жөтелді бронхитті, пневмонияны, түберкулезді, көкжөтелді жэне спастикалык энтроколитті емдеуге колданылады. Тибет ме-дицинасында тұнбасы жэне нэрі өкпе түберкулезін, бронхитті, эндометритті, бауыр ауруларын, сары ауруды емдеуге қолданады. Гинекологиялық ауруларды емдеуде ваннасын қабылдайды. Гер-манияда, Францияда демікпе жөтелуді, демікпе стенокардияны. ревматизмді емдеуге үсынылады. Саз қазанак «Ледин» препаратын алуға шикізат есебінде қолданылады.

Ьеопитз Іигһе$1апіси$ V Кгесі еі Киргіап. Түркістан сасықшөбі. Пустырник туркестанский. Ьатіасеа ЫпЛІ Ерінгүлділер

Түкымдасы.

Семейство губоцветные.

Ботаникалық сипаттамасы.Биіктігі 70-200 см болатын тамырсабакты көпжылдык шөптесін өсімдік. Тамырсабағы сүректенген. Сабағы кызыл акшыл тік неме-се түбінен көтерілетін. Жапьфактары жалан сағаты кысқа, дөнгелек немесе жүмыртқа

тэрізді, түбі жүрек тэрізді, үзындығы 6-10см, ені 4-6см. Гүл шоғы ұзын, сирек. Гүл жапыракшалары біз сиякты үшкір, қысқа түкті. Тостағаншасы бүкір, кысқа түкті, үзьшдығы 7-9мм, күлтесі алқызыл, жоғарғы еріні түкті. Аталықгары түктенген жіпшелерімен жэне 2 ұялы тозаңкабымен жоғарғы жіпшелері тік, төменгілері ұзынарақ. шамалы иілген. Жанғақшалары үш кырлы, үзындығы 2-2.5мм. Шіддеде гүлдейді, кыркүйекге жемістенеді.

Хромосомдар саны 18.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау және кептіру.Медицинада гүлденген жоғарғы бөліктерін пайдаланады шикізатты гүлдеу енді басталғанда жинайды, гүлдердің көбісін элі ашылып үлгермеген кезде жинайды. Өсімдіктің жоғарғы бөлігін үзындығы 40см етіп кесіп алады. Шикізатты күндіз құрғак кли-мат жағдайында жинайды. Жиналған шикізатты күнде қалдыруға

болмайды. Оларды эртүрлі жақсы желденетін кэрзиналарға салып сақтайды. Дайындалған шикізатты Іліп қояды немесе кептіру үшін қалка астында немесе шатыр астында (чердак) жұқа етіп жаяды. Кептірілген шикізатты үсақтап кағаздан немес матадан жасалған қапшықтарға салып қояды. Сақтау мерзімі 2-Зжыл.

Таралуы.Орта Азияда кездеседі. Қазақстанда таудың орман белдеуінін көленке жерлерінде, кішігірім тау өзендерінің жағасында, бүталар арасында өсіп-өнеді. Мысалы Жетісу, Іле, Күнгей Теріскей Алатауларында, Кетпенде, Батыс Тянь-Шаньда кездеседі.

Химиялык қүрамы.Түркістан сасықшөбі жапырағында органикалық қышқылдар 2,02- 4,34%. Илік заттар 1,4- 6,1%, дэнінде шыны май 4,4%, өсімдіктің жалпы жер беті бөлігінде органикалық қышқылдар, А дэрумені, эфир майы 0,5% тритерпеноидтар-урсод кышкылы 0,23% стереойдтар, сапониндер, алкалоидтар 0,192% фенолкорбон кышкылдары, флавоноидтар 3,5%рутин, гиперозид болатындығы аныкталған.

Медицинада қолданылуы.Түркістан сасықшөбі препаратьшың тыныштандырғыш қасиеті бар. Жүрекгін жиырылуының темпін ба-сады, артериальдық қысымды төмендетеді, жүйкенің қозуын емдеуге қолданады. Өзінің тыныштандырғыш қасиетімен валерианадан артық жэне тыныштандыратын шәйдің қүрамына кіреді. Нақтырақ айтқанда сасықшөп препаратгары жүрек кантамыры неврозына,жүректің демікпелі ұстама ауруына (стенокардия) жүрекгін еттерінің катаюына (жүрек етгерінің катаюы (кардиосклероз), жүрек бұлшык етінің қабынуы (миокардит) жүйке жүйесінің бұзылуына, қан кысымы артуы бас айналуы журек элсіздігі ауруларына дэрі.

ЬусороЛіит сіа^аішп Ь. Шоқпарбас плаун.