Ботаникалық сипаттамасы. Биіктігі 100-150см жетететін, калын бүтақтанған екі үйлі бұта

Биіктігі 100-150см жетететін, калын бүтақтанған екі үйлі бұта. Сабағы жуан, түбінен бүтақтанған, сүректенетін, сұр бұтақтары жоғары бағытталған, тік, Диаметрі 1,5-2 мм., буынды, жылтыр, жасыл, буынаралықтары 2см. дейін.

Жапырактары қарама-карсы, редук-ЦИяланған 2 кабыршақш қысқа

ҮЩб^ышты, төмен жағы бірігіп кеткен. Аталық масақтары дара не-месе 2-Зданадан, үзындығы 4-5мм, бұгаларды бойлай орналаскан,

2-4 гүлді, шар тэрізді, сырткы гүл жапырақшалары дөңгелек-жүмыр, ішкілері дөңгелек үзынырақ болады. Тозаңкаптары 6-8 отырыңқы. Аналық масақтары тозаңкаптар сияқты үзындығы!-2мм аяқшаларда орналасқан, Ігүлді гүл жапыракдпалары 2-Зжүп. Төменгілері жұмыр кең, үрықтанғаннан кейін аналық дарақтарда айқын-қызыл немесе қызғылт сары үзарған етті бір түқымды бүр жидек дамиды, үзындығы 6-7мм. Түкьщдарының үзындығы 4-6мм. қоңыр-қүба, бүр жидектен шығып хүрады. Мамыр маусым айларында гүлдейді, жемісі шілде та-мыз айларында піседі.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау, кептіру.Медициналық мақсатта эфедрин алкалоидты өсімдік жасыл бүтақшаларын пайдаланады. Оның мөлшері 1,6% дан төмен бол-мау керек. Қылша шикізаты жақсы сақталады, ұзақ уақытқа дейін кұрамындағы алкалоид мөлшері төмендемейді. Шикізатты жинау екі кезеңде, ерте көктемде вегетация басталғанша немесе күзде өсімдіктің өсуі тоқтағанда жүргізіледі. Өркендерін жинағаннан кейін капқа салып тау беткейінен төмен қарай домалатып жібереді. Шикізатты күнде кептіруге болмайды. Қалқа астында немесе ағаштардың көлеңкесінде кептіреді. Жинағанда тек сүректенбеген жасыл бүтақшыктарын кесіп алады. Бір учаскеден шикізатты қайтадан тек 2 немесе 4 жылдан кейін жинауга болады. Жиналған шикізат эфедрин алу үшін зауытқа жеткізіледі.

Таралуы.Бұл түрдің ареалы Кавказды, Россияның Европалык бөлігінің Оңтүстік Шығысын, Батыс Сібір, Орта Азия таула-рын, Шығыс Тянь - Шаньды, Моңғолия жэне Қытайды қамтиды. Қазақстандағы таулардың тасты Оңтүстік беткейлерінде төменгі жэне Ортаңғы белдеулерде кездеседі. Мысалы Тарбағатай, Жетісу, Іле, Теріскей, Қырғыз алатауларында, Кетменде, Шу - Іле тауларын-да, Қаратауда, Батыс Тянь - Шаньда кездеседі. Вегетативтік жолмен бүталар бөліну арқылы көбейеді.

Химиялық қүрамы.Өсімдіктің барлық бөлігінде алкалоидтар болады: эфедрин, сі-псевдоэфедрин. Алкалоидтың көптеген мөлшері жасыл бұтақшаларында (3,5%дейін), аздаған мөлшері түқымында (0,6%) қатып қалған бүтақшаларда (0,8%), етгі бүржидектерінде (0,12%) болады. Қырықбуын қылшада алкалоид эфедрин басым бо-лады. Ал басқа қылшалар түрінде псевдоэфедрин әлдекайда басым. Фармакологиялық қасиеті.Эфедрин адреномикалық топтағы дэрі-дэрмекке жатады, ол а жэне р адренорецепторлы, оның ор-ганизмге әсері симпатикалык жүйке жүйесіні қоздыруы арқылы

ясүзеге асырылады. Эфедрин мый кыртысы жэне мый қыртысының астын тітіркендіретін, эфедриннің адреналиннен айырмашылығы гематоэнцефаликалық тосқауыл арқылы кіреді. Эфедрин тэжірибеде коян және ақ егеуқұйрықтарға гипертермияны туғызады. Ол ерек-_Ше емес қоздыруларда теплорегуляция орталарына тэртіп орната-ды, олардың жүмыстарының жоғарғы деңгейлі болуын жаксартады. Эфедрин тыныс алу орталығына жағдай жасайды, тынысты терендетеді. Артерия кысымын жоғарылатады, жүрекке оң эсер береді, жүректің екпінді көлемін жоғарылатады, гипердинамикалык синдром туғызады, бронхтардағы тегіс мускулатураны басады. Бауырдағы қан айналымды жақсартады, көлденең мускулатуранын функциясына жағдай жасайды. Көз ішіндегі қарашыкты кеңейтеді.

Қолданылуы мен мөлшері.Эфедрин қоздырғыш касиетіне байланысты қырықбуын қылша эртүрлі ауруларды емдеу үшін қолданылады. Дене жэне ой белсенділігін арттырады. Белсенді ынталандырғыш қасиетіне байланысты эфедрин спорттық меди-цинада допинг катарына косылған. Эфедрин тегіс бұлшыкеттің түйілуіне, демікпеге, көкжөтелге, бронхит болғанда, жөтелде түмауда қолданылады. Эфедрин кан қысымы төмендегенде гипотоникалык ауруды, жарақат алғанда, операция жасағанда қан жоғалтуда, кеңінен қолданылады. Эфедрин адамдар наркотикпен уланғанда жүйке ауруларында эфедрин миастенияға қарсы колданылады. Әдетте эфедринді күніне 2-3 рет 0,025-0,055 колданады, 1 жасқа дейінгі. балаларға 0,002-0,003г., 2-5жастан жоғары балаларға 0,003-0,01г., 6-12жастағы балаларға 0,01-0,02г. тағайындайды.