Ьаіига $іттопіит Ь. Нағыз сасық мендуана. Дур-ман обыкновенный

8оЫпасеае .ҺІ88. Алкалар т^кымдасы.

Семейство Пасленовые. Ботаникалық сипаттама-сы.Биіктігі (12)20- 100(120) см-ге жететін бір жылдык жағымсыз РГІСІ бар өсімдік. Сабағы жасыл, жылтыр, бүтактанған. Жапырақтары жүмыртқа тэрізді, ұшы үшкір, у_зын сағакты. Гүлдері ірі, гүл сағағы қыска. Тостағаншасы 5, ақшыл, жасыл түсті, бір-бірімен бірігіп түтік қүрайды.

Күлтелері 5-еу, ақшыл тусті май кұйғыш тэрізді (воронка). Жемісі 4 у-ялы қорапша, төрт жармамен ашылады сырты қатты тікенекті. Пісіп жетілгенде қорапша шытынып жарылады. Түқымдары кара үсақ, саны көп, бүйрек тэрізді. Ту_қымның үзындығы 3-3,5 мм, ені 2,5 -3 мм. 3000 тұкымның салмағы 5-8грамм. БІр қорапшадан 500-ден-800 ге дейін түқым пісіп жетіледі. Бір өсімдіктегі саны 25- 45 мыңдай болуы мүмкін. Сэуір кыркүйек айларында гүлдейді. Шілде-казан айларында жемістері пісіп жетіледі. Нағыз сасык меңдуана тек түқымдары арқылы көбейеді. Хромосомдар саны 24.

Медицинада колданылатын мүшелері, оларды жинау, кептіру.Медицинада нағыз сасық меңдуананың жапырақтары жэне

тұқымдары пайдаланылады. Жапырақтарын өсімдік гүлдей бастағаннан суық түскенше ауа-райы кұрғақ кезде жинайды. Зегетациялық кезеңде 3-4рет жинауға болады. Жинауды төменгі жапырақтардан бастайды. Жинаған шикізатты кептіргіштерде (40°С), ал ауа-райы жақсы болса, ашық ауада, көлеңкеде кептіреді. ЦІикІзатты сақтау мерзімі 2 жыл. Түкымдарын жемістерін піскенде күзде дайындайды, кептіргіштерде немесе пеште кептіреді. Шикізатты сақтау мерзімі 2 жыл.

Таралуы.Сасык мендуананың казіргі ареалы үлкен территори-яны алып жатыр. Евразияда, Солтүстік Африкада, Солтүстік және Оңтүстік Америкада кездеседі. Бір мамандар сасық мендуананың отаны Орталык және Солтүстік Америка деп, ал шығыс жарты шарьша ол кезінде алып келінген деп санайды, ал екіншілері оны Евро-Азияның аборигені деп санайды. Қазақстанның таулы облы-старынан басқа жерлерінін бэрінде кездеседі. Үй маңында, аулада, бақшаларда қоқысты жерлерде топтанып өседі. Ылғалды, құнарлы топыракты жерлерде жақсы өседі.

Химиялык К¥Р^амы.Өсімдік құрамында алкалоидтар бар, негізгілері болып саналатын гиосциамин, атропин жэне скопо-ламин. Жапырағында эфир майлары (0,04%), каротин (0,1%), илік заттар (1,7%) бар, түқымындағы майдың мөлшері 17-25%. Өсімдіктердегі алкалоидтардың көп бөлігі жаздың соңында бо-лады.

Медицинада қолданылуы.Сасық меңдуананын жапы-рақтарындағы заттар нерв жүйелеріне тыныштандыратын эсерге ие. Ол заттар психиатрияда, неврологияда, хирургияда пайдала-натын дэрілер кұрамына енеді. Сасық меңдуанадан алынған пре-параттар ревматизмді, демікпені жоғарғы тыныс алу мүшелері мен ішек-қарын жолы ауруларын емдеуге пайдаланылады. Фармацевтикалык өндіріс нағыз сасық меңдуананы пайдаланып астмаға қарсы астмол, астматин, меңдуана май препараттарын шьіғарады және үнтақ «Астматол» шығарылады. Медицинада жас бұтағынын қабығынан алған қайнатьшдыны пайдаланады. Жаңгағынан дайындалған тұнбаны мешелге, қан аздык ауруына, жүйке жүйесі ауруларына пайдаланады.

Ескерту,Сасық меңдуана - улы өсімдік, сондықтан ол өсімдікті ^инағанда, кептіргенде, сақтағанда жэне одан дэрі дайындағанда сақ болу керек, жүмыс істеп болғаннан кейін қолды жақсылал керек.

сагоіа Ь. -Жабайы сәбіз- Морковь дикая

Аріасеа\лп<\\- Сельдерейлер түқымдасы Семейство сельде-рейные

Ботаникалық сипаттама-сы. Биіктігі 25-100см жететін екіжылдық, кейде біржылдық өсімдік. Тамыры - етті, жуандаған, үзын, эртүрлі фор-малы. Сабағы екінші жылы дамиды, қарапайым немесе кейбір бөлігінде бұгақтанған, ұзына бойы бороздаланған, жүнді түкті. Жапырақтарының жоғарғы жағы жалаңаш, төменгі жағында жүйкелерінің

Бойында түкті, жапырактары сағакты,олардың жапырақтары сопак - жұмыртқа пішіндес, ұзындығы 10-15 мм болады, кауырсынды тілінген немесе тісшелі, сабақ жапырақтары лан-цет тәрізді кынапты, олардын бөліктері енсіз. Гүлдері жиі қос жынысты. Күлтелері ак немесе сары, сирек қызғылт немесе қара -қошқыл. Гүлшоғыры көп гүлді, күрделі 10-50 шамасында сэулелі шатыр, көлденеңінен 4-10см. Мамыр-маусым айларында гүлдейді, маусым-шілде айларында жемістенеді. Жабайы сәбіз тұқымдары аркылы көбейеді. Хромосомдар саны 18.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау кептіру.

Медицинада түкымдары тамыры жэне сабағы қолданылады. Тұқымдарын кыркүйек айында, сабактарын гүлдеу кезінде жинайды. Жиналған шикізатты шатыр немесе қалқа астында жұқа жайып койып кептіреді. Шикізатты сақтау мерзімі 2 жыл. Дэрілік шикізат ретінде сәбіздің жемісін, тамырын пайдалана-ды.

Таралуы. Жалпы таралған аймақтары бүрынғы КСРО нын Европалык бөлігі: Кавказ, Орта Азия, Батыс Европа; Жерорта теңізі, Солтүстік Африка Америка, Австралия. Қазақстанда арам шөп ретінде жол бойларында, егістіктерде, тыңайған жерлерде өседі. Ақтөбе облысында, Зайсан, Арал маңы, Қызыл Орда облысында,

ІУІойынқұмда, Іле, Күнгей, Теріскей, Қырғыз, Жетісу Алатауларын-ла, Балхаш- Алакөл, Түркістан, Шу, Кетмен, Батыс Тянь-Шань тау-ларьшда кездеседі.

Химиялык кұрамы. Жабайы сэбіздің барлык мүшелерінде эфир майы болады. Өсімдік жемісінде 7,5 эфир майы болатындығы анықталған. Оның кұрамында геранилацетат (60%) жэне герани-ол (12-14%) болады. Тамырларында каротин, тиамин, рибофла-вин, пантотен жэне аскорбин кышқылы, қанттар ( 4,5-15%), фла-воноидтар, шыны жэне эфир майлары, умбеллиферон, кальций, фосфор, темір түздары микроэлементтер- кобальт, мыс, бор, йод жэне т,б. бар. Мэдени сәбіз тұқымдарында 1,6% эфир майы оның қүрамында а жэне р-пинен, лимонен, гераниол, цитраль, каротол, азарон жэне т.б. шыны майы оньщ құрамында глицеридтер пе-трозелин, пальмитин, олеин жэне линолев қышкылдары болады. Гүлдерінде флавоноидтар, кверцетин және кемпферол антоциан қосылыстары болады. Жемісінде 20% ға дейін шыны май, флавон өнімдері болады.

Медицинада қолданылуы. Адамдар сәбізді 4 мың жыл бойы пайдаланып келеді. Алдымен дэрілік, сосын тағамдык жэне мал азықтық өсімдік ретінде өсіріледі. Сәбіз құрамында каротин өте көп болады, қызыл бұрыштан кейін екінші орынды сэбіз жэне сэбіз шырыны алады. Тэжірибе жүзінде дэлелденген сэбіз клетка ішілік тотығу қалпына келу процестерін белсендендіріп, көмірсу айналымын реттейді, антисептикалық қабынуға қарсы, ауруды сездірмейтін (ауыртпайтын) жэне жараны жазатын қасиеттері бар. Сэбіз шырынын әртүрлі ауруларды емдеуге қолданады. Мысалы, өтте тас болғанда, полиартритте, инфаркт, миокард болғанда алғашқы күндері, екі кабат эйелдерге жэне бала емізетін аналарға анемияда, гастритте пайдаланады. Сэбіз түқымдарынан препарат «Даукарин» жасалған. «Даукарин» препараты - флавоноидтар жиынтығы, онын спазмолитикалык және қан тамырларын кеңейтетін (коронарлық жэне шеткі) Қасиеттері бар. Орталық нерв жүйесіне тыныштандыратын әсері бар. Жабайы сэбізден алынған сүйық экстракт «Уроле-сан» препаратының құрамына кіреді. «Уролесан» препараты өтке байланысты эртүрлі ауруларды емдеуге пайдаланылады.