Веіиіа репйиіа Коіһ. Қотыр қайың

Берёза повйслая

Веіиіасеае 8.Ғ. Сгау. Қайыңдар түқымдасы. Семейства Берёзо-вые.

Ботаникалық сипаттамасы.Биіктігі 20м жететін ағаш. Ақ жыл-тыр, жұқа қабықты жапырактары жылда түседі. Ересек ағаштардың қабығы кедір бүдырлы кара-сұр түсті. Жапырактары үшбүрышты немесе жүмыртқа тәрізді, жиектері тіс тэрізді иректелген, ұшы үшкір,

үзындығы 3,56-7см, ені 2,5-5,5 см өркен бойына кезектесіп орна-ласады. Гүлдері дұрыс, ұсқынсыз, бір жынысты, сырға тэрізді сал-бырап түратын гүл шоғырына жиналған. Жапырақтар ашылғанша гүлдейді кейде жапырақтардын ашылуымен бір уақытта гүлдейді. Аталык сырға гүлінің үзындығы 5-6см, бүтақ ұшында 2-3 тен бо-

лады. Аналық сырға гүлі аталық гүлге қарағанда кішілеу, цилиндр тәрізді, жанама бүтақтарында бір-бірден ғана. Мамыр айында гүлдейді, тамыз-қыркүйекте жемістері піседі. Қотыр кайың негізінен вегетативтің жолмен және түқымдары аркылы көбейе алады. Хромо-сомдар саны 28.

Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау және

Кептіру.

Медицинада бүршіктері және жапырақтары пайдаланылады. Бүршіктерін қаңтар айынан бастап сэуірдің сонына дейін жинайды, бұтақтарын кесіп алып сыпырғы сияқты байлап ашық жерлерде, са-райларда кептіреді. Сосын бастырады немесе бүршіктерін жүлып алады. Жапырақтарын, гүлдеу кезінде мамыр айында жинайды, қалка астында, шатыр астында жақсы желденетін жерде кептіреді. Шырынды ерте көктемде алады, ол үшін діңдерінде тіліктер жасап оларға түтіктер қояды шырын ағу үшін. Қотыр қайыңда чага деген па-разит саңырауқүлақ өседі. Ол саныраукұлақты тек тірі қайыңдардан жыл бойы жинауға болады, ол үшін саңырауқұлақтың жеміс денесін балтамен шауып алады.

Таралуы.Солтүстік жарты шарда кеңінен таралған. Бүрынғы КСРО ның Европалық бөлігінде Батыс Сібірде, Батыс Европада, Жерорта теңізі аймағында Балканда, солтүстік Африкада, Алдыңғы жэне Орталық Азияда кездеседі. Қазакстанның жазық далалы аймақтарында кездеседі: мысалы жалпы сырт сілемдері, Тобыл-Есіл, Ертіс, Семей, Көкшетау, Мүғарджар, Ембі, Батыс жэне Шығыс Сарыарқа жоталары, Зайсан, Алтай, Тарбағатай, Жетісу Алатауы, Қьіргыз Алатауы Батыс Тянь-Шань т.б.

Химиялық құрамы.Қотыр қайың бүршігінде эфир майы 5,3%болады. Эфир майы қүрамында сесквитерпендер, бетулен қышқылы жэне навталин, болады, Қайың жапырақтарында бетуло-ретин кышқылының бутил эфирі, С дэрумені (2,8%), флаваноидтар (гиперозид жэне т.б.) илік заттар, тритерпенді спирттер, сапониндер эфир майы іздері болатындығы аныкталған. Чача саңырауқүлағы КҮрамында фенолды альдегидтерден полифенолдардан, оксифенол-карбон қышқылынан жэне олардың хинондарынан пайда болған суда еритін хромотен кемплексі, күл элементтері (кремний, темір, калий, магний, марганец, мырыш, мыс жэне т.б.) болады. Чага құрамында айтылғаңдардан басқа органикалық қышқылдар (қымыздық, ^^мьірсқа, уксус, ванль, паранабензон, жэне т.б) бос Чага құрамында ^сУда еритін хромогендер, фенолдык альдегидтер, полифенол-

, океинфенолкарбон қышқылдары және олардың хининдері. Оларға косьшша гуминге үксас чага қышқылы (60%) стероидты жэне пектинді қосылыстар, полисахаридтер (6-8%), органикалык қышкылдар (оның ішінде қымыздық4,5%), тритерпенді қышкылдар, лигнин, бос фенолдар, кремний, темір, алюминий, кальций, магний, натрий, мырыш, марганец, калий түздары. Чага саңырауқүлағы халық медицинасында эсіресе онкологияда тиімді пайдаланылады. Ол саңыраукұлак ісіктің даму жылдамдығын азайтады. Ауруға хи-миотерапия, сэуле терапиясын қолдануға болмайтын жандайда ча-таны қолдану тиімді деп саналады. Әрине чаганы пайдалану тиімді болу үшін онын медицинадағы дэстурлі препараттармен бірге пай-далану үсынылады. Айтылғандарға косымша Чаганы

• Асқазан-ішек жолындағы ойық (язва) және басқа ауруларды
емдеуге;

• Онкологиялық ісік ауруынын алдын алып профилактиканы
жасауда;

• Полиптерді емдеуде;

• Бауыр жэне көк байырдың ауруларын емдеуде;

• Өкпе туберкулезін, бронхитті жеңілдету үшін қолданады;
Чаганы қалай колдану туралы эдебиетте мэліметтер жеткілікті

керек болса тауып алуға болады.

Медицинада қолданылуы.Тұнбасы жэне нэрсуы бүйрек ау-руын зэр айдауға, өт жүргізуге, жэне ортаны дезинфекциялауда қолданылады. Жүрек жэне қан тамыры жолдарының ісінуінде жақсы эсер етеді. Қайың бүршігін тыныс алу мүшелерінің ауру-ына (ларингит, бронхит) қакырыкқа қарсы антисептикалық амал ретінде қолданады. Қайыннын тұнбасы, нэрсуы кейбір есек-жем, туріндегі ауруларына ем. Қайың тұнбасы неврологиялык ауруларға, миозитке, сапалы сылау ретінде (жапырақ жэне бүршік нәрсуын) колдануға кеңес береді. Ойылған жер, жэне күйік, трофикалық язва, ұзак жазылмайтын жараға жапырақ және бүршік нэрсуын пайдалану үсынылады. Жүрек жетіспеушілігіне қотыр қайың, оң эсер етеді, демікпені азайтады. Жапырақ тұнбасы хо лецистит ауруына тиімді эсер етеді. Ауырсынуды азайтады жэне жеңілдетеді, кұсуды азайтады бүйректің көлемін кішірейтеді, несепті көбейтеді. Қайың шырыны бекітетін эсерге ие, оның та-сты ерітетін кабілеті арқылы өтке тас байлану ауруын емдеуге пайдалануға болады. Косметикада олармен жуу арқылы беттегі безеуді жэне пигменттерді емдеуге қолданады.

Қолдану тәсілі мен мөлшері.Қайың жапырақ түнбасынан: екі щай касық жапыракты қайнаған суға салып, 30 минутқа қалдырып, сүзіп 3-4 рет қабылдайды.

Қайын бүршіктің тұнба нэрсуы: 10 бүршікті кайнаған суға са-лып 30 минут кайнатады, салқындатады, ежелгі қалпына келгенше қайнаған су күяды. Күніне 3-4 реттен 1 ас касықпен ішеді,

Қайъщ бүршік түнбасы: 90%спиртке 1:5 мөлшеріндей. Зэр айдай-тын жэне өт тазалайтын тэсіл ретінде 1 шай қасықпен ішеді. Сыртқа сылау және компресс жасау үшін қолданады.

Халық медицинасьшда қолданылуы.Түз байлауға, ревматизм-ге қайын жалырағы ванна дайындау түрінде қолданылады. Монша-да қайың сыпырғышы ісіп қызару процессіне тиімді әсер етеді деп саналады.Кайын жапырағының шырыны жэне тұнбасын атероскле-розда ішеді. Қайың бүршік түнбасын парадонтозға жэне ауыз қуысы кілегей қабынуларына қолданады,

Веіиіа риЪёзсепз Еһгһ-