Агсііит іотепіошт Мііі. Киіз шоңайна

Лопух войлочный.

А$(егасеае Витогі. Астралар түкым-дасы Семейство Астровые.

Ботаникалық сипаттамысы.

Биіктігі 60-150см жететІн, ұршық тэрізді тамырсабағы бар екі жылдық өсімдік. Сабағы түзу, жақсы дамыған, бұтактанған, қырлы, жасыл немесе коңыр түсті. Жапырактары ірі (40см. дейін) жүрек тэрізді, кезектесіп орналасады, сағаққа орналасқан гүлдері себеттер-Де тармақталған жалпы қалқан немесе

сыпырткы тэрізді гүлшоғырына жиналған. Гүлдері қос жынысты, күлтесі дұрыс бес қалақты коңырау тэрізді қызыл күрең түсті. Іұкьімы сопақ, бүйірлері қысыңқы,кырлы эжімді үзындығы бмм Деиш сұр коңыр түсті. Тұқымдары себеттері пісіп жетілгеннен КСЙІЕ ^Одар малдардың жүндеріне немесе адамдардың киіміне оңай жабы-^ЬІп жан - жаққа таралады. Шілде - тамызда гүлдейді. Жемістері ^Тамыз казан айларында пісіп жетіледі. Киіз шоңайна түқымдары ^аРҚылы көбейеді. Хромосомдар саны 36.

Колданылатьш мүшелері, оларды жинау және

^едицинада тамыры пайдаланылады. Медицинада эдеттегі

Шмен жиналған киізшоңайна тамырлары пайдаланылады.

•- °Ңайнаның балғын тамырын (гүлдеуге дейінгі) жеуге болады.

Жапырағын емдік максатқа маусым - қыркүйекте жинайды, ал біржылдык гулсабақсыз тамырларын қыркүйек - казанда қазып ала-ды. Оларды топырағьтнан тазалағаннан кейін жылы жерде кептіреді. Тамырлардың сактау мерзімі 5 жылға дейін. Жапырактарын шілде - тамыз айларында дайындайды. Жиналған жапырақ шикізатың сақтау мерзімі Іжыл тұкымдарынан пісіп жетілуіне қарай жинайды. Сақтау мерзімі 3 жылға дейін.

Таралуы.Ареалы кең Евразиялық, киіз шоңайна жол бой-ында, бау-бақшаларда, шарбақтар, жанында арам шөп сияқты өседі. Қазақстанның барлық аудандарында теңіз деңгейінен 2000м биіктікке дейін кездеседі. Тек оңтүстік шөлдерінде кездеспейді.

Қоры.Әлі зерттелінбеген.

Химиялық күрамы.Тамырында эфир майлары, органикалык қышқылдар, илік заттар ащы белоктік және май тәрізді заттар С дәрумені дэнінде гликозид-арктин жэне 20% дейін шыны майлары, аскорбин қышқылы минералды түздар протеин, кант, витамин В жапырағында аскорбин кышқылы болады.

Медицинада қолданылуы,Тамырының тұндырмасы мен қайнатпасы несеп айдайтын жэне терлеткіш дэрі. Тамырынын сығындысы (экстракт) ревматизм, диабет шыны жэне белоктык зат алмасу процесінің бүзылуына, канды тазартуға қан мен не-сеп қүрамын жаксартуға, бүйрек тасы ауруына асказанның катерлі қатерсіз ісіктерге карсы, буын ауруларын бәсеңдетуге қолданылады.

Агіетта аЬзіпіһіит ^. Ащы жусан.

Полынь горькая

А$іегасеае Витогі. Астралар тұқымдасы Семейство Астровые.

Ботаникалық сипаттамасы.

Биіктігі 60-100см болатын көпжылдық шөптесін, тамырсабақты өсімдІк, Тамырсабағынан биіктігі бір метрге дейін болатын бірнеше гүлді жэне жапырақты кыска сабақтар дамиды. Сабақтарының төменгі жапырақтары ұзын сағақты, сағақтың түбі лан-цет тәрізді, сабактарыньщ ортаңғы бөлігіндегілердің сағақтары қысқа. Гүл жапырақшалары сағақсыз қарапайьш кауырсынды. Себеттері шар тәрізді сыпыртқыға жиналған. Жемісі конырау, үзынша

93
ұшы үшкірлеу, ұзындығы 1 мм, айдарсыз, шілде та-айларында гүлдеп, тамыз қазанда жемісі жетіледі. Ащы жу-сан түкымдары аркылы және вегетативтік жолмен көбейеді. Хро-мосомдар саны 18.

Медицинада колданылатын мушелері, оларды жинау және

Кептіру.

Медицинада жапырақтары және сабағының гүлдеген жоғарғы

бөлІгі жэне пайдаланылады, Ащы жусанды екі мезгілде жинап дайындайды. Тамырға жақын сағақсьтз жапырактарын өсімдік гүлдегенге дейін бутондык кезеңінде жинап алады. Сабағынын гүлдеген жоғарғы бөлігін гүлдеу кезеңінде үзындығы 20-25см етіп кесіп алады. Жиналған шикізатты кэрзинкаға салып көленкеде, шатыр астында калка астында немесе кептіргіштерде (40-50°С) кептіреді. Кептірілген шикізатты тығыз каптарда немесе ағаштан жасалған ыдыстарда сақтайды. Сақтау мерзімі 2 жыл.

Таралуы.Ащы жусан Европадан, Солтүстік Африкадан жэне Батыс Азиядан шыкқан деп есептеледі. Оңтұстік Европада, Рос-сияда, Солтүстік Африкада жэне Америкада күрама штатында кеңінен мэденилендірілген, және май өндіріледі. Қазақстанның барлык аймактарында кездеседі. Тек кана қүмды шөлейт аймагында кездеспейді. Қокыс жерлерде, кокыс тастайтын жерлерде, қакданын астында, жолда, бакта, қүрылыстарда, мал жайылатын жерлерде өседі.

Қоры.Өндіріске кажетті табиғи шикізаты жеткілікті болғандықтан қоры есептелінбеген.

Химиялықкурамы. Ащы жусанның шөбінен жапырағынан 0,5-2% эфир майы флавиноидтар, иілік заттар, органикалык қышқылдар, каротин, аскорбин қышкылы бөлінеді. Тамырында инулин болады. Өсімдік тамырындағы абсинтин анабентин жэне ащы дэм береді және микробтарға қарсы қасиет береді.

Медицинада қолданылуы.Ащы жусанның тұнбасы тэбетті ^ашады, диспепсияда, ас қорыту мүшелерінің қызметІн жаксартады. Жусан мен шалфей қосындысы асқазан ауруларына, өтті айдау ҮШін қолданылады. Бүл коспалардың терапевтикалық тиімділігі ^жоғары деп есептеледі. Жусан мен шалфей жапырағының Кайнатындысын шаншу қадалғанда Іас қасықтан 2 сағат сайын,

9 1

^~~> күн Ішеді. Ащы жусан мен сарымсақтың кайнатындысын жы-лан күрттарын қуу үшін, ащы жусан мен жалбыз жапырағынан ^жасалған тұнбаны ауыздағы жағымсыз иісті кетіру үшін аузды °сы тұнбамен шаяды.

93Қолдану тәсілдері және дозасы.Жусанның түнбасы 1:5 қатынасында 70% спиртте дайындайды. Күніне 3 рет 15-20 тамшы-дан 15-20 минут тамаққа дейін асқазан - ішек ауруларына ішеді.

Жусан шөбінің түнбасы: 10 г. шикізатқа 1-стакан қайнаған ыстык суды қүяды, қакпағын жабады, бу астауында 10-15 минут кыздырады, бөлме температурасында 45 минут түндырады, сүзеді, бастапқы қалпына жеткізеді. Күніне 1/4-1/3 стаканнан 3 рет тамакка дейін (ЗОминут)ішеді.

Халык; медицинасында қолданылуы.Халық медици-насында жергілікті жаңа үнтакталған жапырақтарын буын шыққанда соғып алғанда жэне ауырсынуларда қолданылады. Ал жусанның жапырақтарынан жасалған кайнатындысын кыжылға қарсы ішеді.

Қарсы көрсетілімі:жусанның препаратын көп мөлшерде қолдану үсынылмайды, уланып қалуы мүмкін. Хромосомдар саныі 8.

Агіетһа сіпа Вег§. ех РоЦак. Дәрмене жусан. Полынь цитварная.Азіегасеае Витогі. Астралар тұқымдасы. Семейство Астровые. Ботаникалық сипатгамасы.Биік-Іігі 20-50( 100) см. жететін, кіңцік тамыр-лы жартылай бүта. Жемістері дамитъш сабакгары жіңішке, гүлдеудің аддында жалаңаштанады, сары - қоңыр түсті жапырактары кезектесІп орналаскан, екі рет кауырсынды салаланған, та-спа тәрізді, ұштары үшкір төменгі жапьфакгары сағаіды, түкгі, жоғарғылары карапайым таспа лащеттэрізді. Гүлдеу алдында төменгі жапырақтарыньш бэрі түседі. Гүлдері себетке орналасақан. Гүлдері косжьшысты саны 3-5, гүддер тэжі түтік тэрізді сары немесе қара қошкыл. Тамыз - қыркүйек айларында гүлдеңді қазан айында түкымы пісіп жетіледі. Дэрмене жусан түқымдары арқылы көбейеді, хро-мосомдар саны 18.