Капуста сарептская Вгазысасеае ВигпеМ. Капусталар тұқымдасы- Семейство капустные Ботаникалық сипатгамасы. Биіктігі

35-90см болатын, екіжылдык өсімдік.

Кіндік тамырлы, тамырлары топырақка

2-Зм терендікке дейін енеді. Сабағы

тік, түп жағында бү_тақганған. Төменгі

жапырақгары сағақты, ірі, лиро тэрізді

кауырсынды тілімденген, сирек бүтін

тұтас немесе бұйра қауырсын тэрізді,

жасьш түктенген немесе жалаңаш

жоғарғы жапырақтары- кондырмалы

немесе қысқа сағақгы Гүлдері қос жынысты, майда шашақты немесе

калқан тэрізді гүлшоғырларына жиналған. Күлтелері алтын сары түсті.

Тостағаншалары горизонтальды. Жатынында 12-20 Іұқымбүрлері бо-

лады. Гүл сағағының ұзындығы 8-17мм. Маусым-шілде айларында

гүлдейді. Жемісі сопақ цилиндр тэрізді 1-1,3 мм, 1000 түқымының

салмағы 2-4грамм. Жемістері тамыз айында пісіп жетіледі. Сарепт ка-

пустасы дэрілік, балды, эфир майлы, мал азыктык, татъшды өсімдік.

%л өсімдің тез жабайыланып кетеді. Тұқымын өзін-өзі себу арқылы

көбейеді. Хромосомдар саны 36.

Медицинада колданылатын мүшелері, оларды жинау және

Кептіру.

Медицинада Сарепт капустасының тұқымдары пайдаланыла-

8-1174 113

ды. Өсімдіктін төменгі жапырақтары түсіп өсімдік сарғайған кезде түқымдарын жинау кайта жабдықталған комбаиндармен жүргізіледі. Жиналған тұқымдарды жұқа етіп жайып кептіреді. Дайын шикізат қызыл-қоңыр түсті иіссіз болады. Кейбір Шығыс мемлекеттерінде сарепт капустасы тамыр мойыны жапырактары ет жэне балықтан жасалған тағамдарға гарнир тұрінде беріледі..

Таралуы.Сарепт капустасы жабайы түрінде оңтүстік Сібірде, Орта Азияда, Монголияда жэне Солтүстік Қытайда кездеседі. Инди-яда, Қытайда, Индоқытайда Кіші Азияда, Солтүстік Африкада, Ев-ропа елдерінде мэденилендірілген. Бүкіл Қазақстанның далаларын-да, тыңайған жерлерінде, бақшаларда, жол бойларында кездеседі.

Химиялык қүрамы.Түқымдарында 0,5-2,89% эфир майлары, гли-козидтер ферментгер болады. Жапырактарында 0,0002% кальдий жэне 0,002% темір болады.Сарепт капустасы майы кулинарияға, нан пісіру, тэтті тағамдар дайындау, консервлеу, сабын қайнатуда, парфюмерияда, тоқыма жэне фармацевтикалық өндірісінде пайдаланылады.

Медицинада колданылуы,Сарепт капустасы тұқымы күнжаралары үнтағы қоздырғыш қасиеті бар болғандықтан қыша қағаз (горчичник) жасауға колданады. Қыша тек тәбет ашып қана қоймай, асқазан шырынын бөлуді күшейтеді. Қышаны (эфир май-лары) ревматизмді емдеуге қолданады.

Вгуопіа аІЬа Ь. Сыртдән итжүзІм.

Переступень белый

СисигЫіасеие Ли&8- Асқабақтар түқымдасы- Семейство Тыквенные

Ботаникалық сипаттама-

сы,Көпжылдық, бір үйлік, сабағы үзындығы 2-4(7)м жететін өсімдік. Тамыры жуан, түйнек тэрізді. Сабақтары салыстырмалы жіңішке, қырлы, жалаңаш тікенекті кылшықты, жапырақтары үзын сағақты жалаңаш немесе шашыраңкы түктенген 5-7 қалакты, калақтары үшбұрышты неме-се жүмыртқа пішінді, шеттері тісшелі. Гүлдері бір жынысты, сарғылт ақ түсті.

Аналық гүлдері қалқан немесе шатырша гүл шоғырына жиналған. Аталық гүлдері диаметрі 9-10 мм, 7-15тен шашаққа жиналған, шашақтар сабақтың үштарында орналасқан. Мамыр-шілде айларын-

да гүлдейді. Жемістері шар тэрізді жидек. Қара түсті диаметрі 7-8мм маусьш-тамызда пісіп жетіледі. Өсімдік улы. Сыртдэн итжүзім тұқымдарымен түйіндерімен оңай көбейеді. Хромосомдар саны 20. Медицинада қолданылатын мүшелері, оларды жинау және

Кептіру.

Медицинада тамырын пайдаланады, сондай-ақ гомеопатияда өсімдікті пайдаланады. Онымен абайлап айналысу керек, өйткені ол улы. Өсімдіктін тамырын сэуір-мамыр айларында гүлдеу кезінде немесе күздің соңында даиындайды. Жерден қазып алып, жерүсті бөлігін кеседі, суық сумен жуады жэне жұкалап тілімдеп турай-ды. Жылы жайда жақсы желдетіп, кептіреді. Қалыңдығы Зсм етіп қағаздын үстіне немесе матаға бөліктерін жаяды. Басты тамыры -етті, бүйірлік - жіңішке олардың сыртқы түсі сары, сындырғанда ақ, иісі жағымсыз.

Таралуы.Жалпы таралуы Батыс Европа, Кіші Азия Солтүстік Иран. Украина, Белоруссия, Молдавия, Россияның Европалык бөлігі Кавказ, Орта Азия. Қазақстанның Онтүстік, Оңтүтік - Батыс жэне Онтүстік Шығыс аудандарында кездеседі.

Химиялық кұрамы.Тамыры жэне өсімдіктін барлык бөлігі улы. Тамырында илік заттар, крахмал, көмірсулар (сахароза, полисаха-ридтер) эфир майлары, бриноолов қышқылы, кукурбитациндер, ал-колоидтар, құрамында азоты бар заттар, кумариндер, шына майы, жоғарғы май қышқылдары жэне эфирлер метил эфирі, пальмит, олейн, линолер кышқылдары липидтер болатындығы аныкталған. Өсімдіктің жер үстіндегі мүшелерінде илік заттар, тритерпендер, витаминдер Е,К, гүлінде каротин, түқымдарында сапониндер, крах-мал, смола, мочевина алма кышқылының тұзы, илік заттар жэне басқалары. Жапырағында аскрорбин қышқылы. Түқымында шыны май (25% дейін) жэне ликопин табылды. Тамырында ащы гликозид-тер-бриднин, брионидин, брионицин жэне грюнил, смолалар, мо-чевина, крахмал, алма қышқылы түздары, иілік заттар бар екендігі анықталған.

Медицинада колданылуы.Сэртдән итжүзім препараты ау-РУДы басатын қан тоқтатын, іш жүргізетін қасиеттерге ие. Поли-атритке ревматизмге жэне буынның сырқырап ауруына кеңінен Қолданылады. Жаңадан жасалған тамырының тұнбасын кешенді препарат ретінде пайдаланады, радикулитті ревматизмді емдеу үшін препаратын қабылдайды.

Қолдану тәсілдері және доза мөлшері.Ішке түнба түрінде

колданылады: 2/1 ас касық ұсақталған тамырына 3/2 стакан қайнаған су қү-яды (дозасы 2 күнге жетеді). Сыртқа мына формада пайдаланы-лады: 1 шәЙ қасықтамыр үнтағын ІООг. күнбағыс майына араласты-рады жэне дайын болған коспаны буын ревматизміне, яғни денеге жағады. Емдеу үшін жас тамырын пайдаланады.

Тамырының үнтағы жүрек қакпағы жетіспеген кезде, гипертония-да жүйке жүйесінің бүзылуында колданылады. Плеврит жэне баска да аурулар кезінде 200г. суға 20г. тамырын жеңіл қайнатады, 1 ас қасык кайнатпасын қабылдайды, немесе 25г. тамырына ІООг. спиртті косып, түлба жасайды, куніне 10 тамышдан 3 рет ішеді. Н.М. Косапь өсімдіктің жас тамырына бір бөлігінде сол шамада спиртгі қүйып, түлба жасап, оны буын ауырған кезде, бронхитте, өкпе қабынуларында, радикулитте, иык шықканда, сүйекке (10-15 тамшыдан күніне 3 рет) сондай-ак рев-матизмге және жүйке ауруларына ішуді ұсынады.

Халык медицинасында қолданылуы.Халық медицинасында жэне гомеопатияда ауруды басатын, қан тоқтататын, іш жүргізетін қүрал ретінде пайдаланылады. Жидегі қызыл бояу береді.